Założone niedługo potem miasto stało się w połowie XVI wieku jednym z największych ośrodków wydobycia kruszców w ówczesnej Europie. Wielowiekowe tradycje gwareckie związane z Tarnowskimi Górami, najstarsze wydane tu zbiory praw górniczych na Górnym Śląsku oraz liczne zachowane obiekty górnicze będące świadectwem dawnych technologii eksploatacji rud metali stanowią o szczególnym dziedzictwie tego regionu. Tutaj też już w latach 80. XVIII wieku stosowano zdobycze rewolucji przemysłowej - sprowadzoną z Anglii maszynę parową służącą do odwadniania wyrobisk, która wpłynęła na wysoką w tym czasie produktywność ośrodka.

Zachowany podziemny labirynt szybów, chodników, komór i sztolni, częściowo udostępniony jako trasa turystyczna o wybitnych walorach edukacyjnych, jest dziś reliktem nieczynnej od początku XX wieku tarnogórskiej kopalni, bezcennym dokumentem jej dawnej świetności.

Historia

Dzięki znaleziskom archeologicznym wiadomo, że już na początku epoki żelaza wytwarzano na terenie dzisiejszych Tarnowskich Gór przedmioty z ołowiu z miejscowych surowców. Pierwszym dokumentem świadczącym o istnieniu tu górnictwa kruszcowego jest bulla papieża Innocentego II z 1136 roku. Występuje w niej nazwa miejscowości „Zuersov” oraz informacja, że jej mieszkańcy zajmują się wydobywaniem srebra. Następnie o kopalniach rud ołowiu i srebra mowa jest w dokumencie księcia Władysława Opolskiego z 1247 roku, nadającym prawo zasiedlania miejscowości Repty przez osadników mających zezwolenie na wydobywanie ołowiu. Powstawały wówczas liczne gwarectwa wolnych górników przybywających z terenu Niemiec.

Nowożytna eksploatacja srebra, ołowiu i cynku rozpoczęła się wraz z odkryciem w 1490 roku pokładów bogatej w srebro galeny. Utworzona osada górnicza w 1526 roku otrzymała prawa wolnego miasta górniczego pod nazwą Tarnowskie Góry. Zapewniały one górnikom liczne przywileje, w tym zwolnienie z powinności feudalnych wobec właścicieli ziemskich. Dwa lata później książę Jan II Dobry, ostatni z opolskiej linii Piastów, ustanowił zbiór praw górniczych, tzw. Ordunek Gorny. Była to pierwsza znana ustawa górnicza funkcjonująca na Górnym Śląsku, która regulowała działalność administracji górniczej, obowiązki i wynagrodzenia robotników, a także kwestię drążenia szybów. Utworzony został również urząd górniczy z własną pieczęcią i herbem (stał się on z czasem herbem miasta). Po śmierci księcia w 1532 roku miasto przeszło pod panowanie Hohenzollernów.

Wzrastające wydobycie kruszcu sprawiało, że płytko zalegające pokłady szybko się wyczerpywały. Woda zalewająca wyrobiska stawała się coraz poważniejszym problemem i zmuszała do kopania coraz głębszych szybów. Początkowo wybierano wodę wiadrami za pomocą kołowrotów lub kieratów konnych. W XVI wieku wybudowano kilka pierwszych sztolni, które były skuteczniejszym sposobem odwadniania (najstarsza nosiła nazwę „Daniel”). Mimo to w XVII wieku górnictwo kruszcowe w Tarnowskich Górach podupadało z powodu wyczerpywania się złóż.

W 1784 roku natrafiono na nowe bogate zasoby rudy galenowej. Powstała państwowa kopalnia „Friedrichsgrube”. Ożywienie górnictwa wspierane było przez rząd pruski inicjujący budowanie kolejnych sztolni. Ponieważ odwadnianie za ich pomocą było kosztowne, w 1788 roku uruchomiono sprowadzoną w tym celu z Wielkiej Brytanii maszynę parową. Tarnowskie Góry stały się w tym czasie jednym z najnowocześniejszych ośrodków przemysłowych Europy. Rozkwit górnictwa trwał do 1912 roku, kiedy zamknięto kopalnię na skutek ostatecznego wyczerpania się zasobów.

Opis

Kopalnia Zabytkowa Rud Srebronośnych to współczesna nazwa dawnej kopalni, założonej w triasowych dolomitach i wapieniach. Stanowi ona rozległy labirynt chodników, wyrobisk komorowych oraz sztolni odwadniających. Duża liczba tych ostatnich, ich znaczna długość, a także nadanie im właściwego kierunku i spadku podczas budowy w niesprzyjających warunkach geologicznych jest dziś świadectwem wysokiego poziomu umiejętności technicznych ówczesnych górników. W okresie od 1547 do 1834 wydrążono następujące sztolnie: sztolnia „Daniela”, sztolnia „Św. Jakuba”, sztolnia „Daru Bożego”, sztolnia „Krakowska”, sztolnia „Pomagaj Bóg” pod Sowicami, sztolnia „Boże Dopomóż”, sztolnia „Tarnogórska”, sztolnia „Wspomóż Bóg”, sztolnia „Głęboka - Fryderyk”.

Podziemia kopalni zostały udostępnione do zwiedzania w 1976 roku, w 450. rocznicę nadania praw miejskich Tarnowskim Górom. Na głębokości 40 m powstał szlak turystyczny o długości 1700 m i kształcie trójkąta. Łączy on szyby: „Anioł”, „Żmija” i „Szczęść Boże”. Ze szlakiem sąsiadują komory o powierzchni od 500 do 2000 m². W wielu wyrobiskach istnieją zbiorniki wodne, w chodnikach natomiast zachowały się częściowo urządzenia górnicze. Blisko 300-metrowy fragment trasy pokonuje się łodzią.

Sztolnia „Czarnego Pstrąga” znajdująca się obok Zabytkowej Kopalni Rud Srebronośnych stanowi fragment najmłodszej i najdłuższej sztolni odwadniającej w rejonie Tarnowskich Gór - sztolni „Głębokiej - Fryderyk”, należącej niegdyś do kopalni „Friedrichsgrube”. Drążenie jej trwało 14 lat, od 1821 do 1834 roku. Początkowa długość sztolni wynosiła 4600 m i udostępniła złoże na głębokości 56,5 m. Do roku 1880 przedłużono jej bieg o dwa chodniki o długości 10 180 m, przez co uzyskała łączną długość ok. 15 km. Swoje wody odprowadza do rzeki Dramy ze znacznego obszaru podziemi tarnogórskich. Sztolnia „Czarnego Pstrąga” to jej 600-metrowy odcinek, udostępniony do zwiedzania w 1957 roku. Trasa turystyczna znajduje się pomiędzy szybem „Ewa” (1826) o głębokości 20 m i szybem „Sylwester” (1828) o głębokości 30 m. Nadszybia budowane z kamienia łamanego, na planie okręgu, zwieńczone dachem stożkowym pokrytym gontem, są typowe dla obiektów górniczych. Podszybie stanowi przystań dla łodzi, na których odbywa się zwiedzanie. Podczas przemierzania trasy można zobaczyć oryginalne partie chodnika sztolniowego drążonego w skale dolomitowej. Jego szerokość waha się od 1,20 do 2,50 m, wysokości 2,20 do 4,00 m, a głębokość od 0,70 do 1,00 m wody. Sztolnia powstawała metodą odstrzałową, czego świadectwem są widoczne w ociosach i na stropie ślady otworów strzałowych.

Tarnogórskie podziemia po zaprzestaniu eksploatacji rud kruszcowych zyskały dodatkowy atut, jakim są walory przyrodnicze. Puste komory i chodniki tworzą sprzyjające środowisko dla fauny jaskiniowej, np. nietoperzy. Występują tu również zjawiska krasowe, w tym unikalna szata naciekowa.