Zespół o wysokich walorach artystycznych i krajobrazowych, jest ważną dominantą architektoniczną w historycznej przestrzeni miasta.

Historia obiektu

Szczebrzeszyn po raz pierwszy wzmiankowany jest w 1352 r.  jako miasto ruskie. W 1366 r. przyłączony  został do Królestwa Polskiego. W 1378 r. Ludwik Węgierski nadał dobra szczebrzeskie Dymitrowi z Goraja, który około roku 1388 r. powtórnie lokował miasto na prawie magdeburskim, czyniąc Szczebrzeszyn ośrodkiem rozległych dóbr prywatnych. W ramach lokacji powstało miasto ze stosunkowo dużym rynkiem i rozległą siatką ulic, z kościołem farnym fundowanym w 1394 r. i klasztorem franciszkanów założonym w 1398 r., zrealizowanym na początku XV w. jako zespół budowli drewnianych przez Prokopa, kolejnego właściciela Szczebrzeszyna. W okresie reformacji funkcjonowanie zakonu zostało przerwane, a kościół klasztorny, podobnie jak kościół parafialny, zamieniony został na zbór kalwiński. W wyniku intensywnej akcji kontrreformacyjnej obie świątynie zostały odzyskane przez kościół katolicki. Obecne, murowane zabudowania klasztorne pochodzą z 1. poł. XVII w., zostały ufundowane przez ordynata Tomasza Zamoyskiego i jego żonę Katarzynę z Ostrogskich. Budowę kościoła rozpoczęto w 1610 r. pod kierunkiem Jana Wolffa, klasztoru wkrótce potem. Wobec konieczności rozbiórki starej świątyni, nową, jeszcze nie skończoną, przystosowano do użytku w 1628 r., a konsekracji dokonano dopiero w 1638 r. W 1656 r. klasztor został spalony przez Szwedów, a kościół uległ uszkodzeniu. Remontowany po zniszczeniach wojennych w 2. poł. XVII w. W kościele w 1672 r. zawiązano „konfederację Szczebrzeszyńską” w obronie króla Jana III Sobieskiego. Ponownie zniszczony na początku XVIII w. podczas wojny północnej i kolejny raz odbudowany, z nowym, późnobarokowym wyposażeniem wnętrza. W 1783 r., po opuszczeniu budynków klasztornych przez zakonników, umieszczono w nich koszary wojskowe. W 1812 r. nastąpiła kasata konwentu, budynki przekazano siostrom miłosierdzia - Szarytkom, które przeprowadziły remont świątyni, a w klasztorze urządziły szpital. W 1883 r. opiekę nad szpitalem powierzono mniszkom prawosławnym tzw. krzyżankom, trzy lata później kościół zamieniono na cerkiew prawosławną. W 1917 r. rekoncyliowano świątynię i zwrócono katolikom przyłączając jednocześnie do parafii pw. św. Mikołaja jako kościół filialny. Remontowany w 1938 r. Uszkodzony podczas działań wojennych w 1939 r. i 1944 r. W latach 1940 – 1944 Niemcy ponownie urządzili w nim cerkiew prawosławną.  Remontowany w 1966 r. i w latach 1997 -2002.   Od 1944 r. do 1982 r. funkcjonował jako kościół rektoralny. Od 2007 r. jest kościołem parafialnym. W budynkach, poddanych remontowi generalnemu w latach 80. XX w. nadal funkcjonuje szpital.

Opis obiektu

Zespół klasztorny franciszkanów usytuowany jest w południowej części miasta, przy skrzyżowaniu ulic Zygmunta Klukowskiego i Zwierzynieckiej. Teren skarpy, na którym jest zlokalizowany, łagodnie opada w kierunku wschodnim ku dolinie rzeki Wieprz, co stwarza doskonałe warunki ekspozycji założenia od wschodu i północy. Zespół składa się z kościoła pw. św. Katarzyny Aleksandryjskiej, budynku klasztoru wraz z dziedzińcem, muru ogrodzeniowego oraz drzewostanu. Orientowany kościół stanowi główny element zespołu klasztornego i jest jednocześnie akcentem wysokościowym, podkreślonym stosunkowo wysmukłą wieżą. Od południa przylega dwukondygnacyjny klasztor złożony z czterech skrzydeł otaczających prostokątny wirydarz, tworząc z kościołem jednolitą bryłę. Mur oporowy przebiega wzdłuż północnej i zachodniej granicy założenia łącząc się z fasadą kościoła w narożu północno-zachodnim. Nie tworzy zamkniętego obwodu ze względu na naturalny charakter obronny wzgórza. Odrębny fragment muru, znajdujący się w linii zachodniej, mieści dwuskrzydłową bramę. W części wschodniej zespołu zachowany fragmentaryczne starodrzew. Pod względem artystycznym kompleks zabudowań klasztornych, ukształtowany w XVII w., prezentuje doskonale połączenie wartości architektonicznych i krajobrazowych.

Dostępność obiektu dla zwiedzających. Zabytek dostępny. Możliwość zwiedzania kościoła po wcześniejszym uzgodnieniu telefonicznym. Budynki dawnego klasztoru, obecnie mieszczące szpital, nie są dostępne. 

Autor noty: Piotr Mazur, PT NID w Lublinie, 2 marca 2023 r.