Reprezentuje typ kościołów wzniesionych w stylu renesansu lubelskiego. Wraz z klasztorem tworzy zespół o wysokich walorach architektonicznych i krajobrazowych.

Historia obiektu

Szczebrzeszyn po raz pierwszy wzmiankowany jest w 1352 r. jako miasto ruskie. W 1366 r. przyłączony został do Królestwa Polskiego. W 1378 r. Ludwik Węgierski nadał dobra szczebrzeskie Dymitrowi z Goraja, który powtórnie lokując miasto ufundował w 1398 r. klasztor franciszkanów. Obiekty zrealizowane zostały na początku XV w. jako zespół budowli drewnianych, z kościołem klasztornym pw. Trójcy Świętej. W okresie reformacji  funkcjonowanie zakonu zostało przerwane a kościół klasztorny zamieniony został na zbór kalwiński. W wyniku intensywnej akcji kontrreformacyjnej świątynia została odzyskana przez kościół katolicki. Obecne, murowane zabudowania klasztorne pochodzą z 1. poł. XVII w., zostały ufundowane przez ordynata Tomasza Zamoyskiego i jego żonę Katarzynę z Ostrogskich. Budowę kościoła rozpoczęto w 1610 r. pod kierunkiem Jana Wolffa. Wobec konieczności rozbiórki starej świątyni, nową, jeszcze nie skończoną, przystosowano do użytku w 1628 r., a konsekracji dokonano dopiero w 1638 r. nadając jej wezwanie św. Katarzyny Aleksandryjskiej. W 1656 r. kościół uległ uszkodzeniu w wyniku działań wojennych związanych z potopem szwedzkim. Remontowany po zniszczeniach wojennych w 2. poł. XVII w. W kościele w 1672 r. zawiązano „konfederację Szczebrzeszyńską” w obronie króla Jana III Sobieskiego. Ponownie zniszczony na początku XVIII w. podczas wojny północnej i kolejny raz odbudowany, z nowym, późnobarokowym wyposażeniem wnętrza. W 1812 r. nastąpiła kasata konwentu, budynki przekazano siostrom miłosierdzia - Szarytkom, które przeprowadziły remont świątyni, a w klasztorze urządziły szpital. W  1886 r. kościół zamieniono na cerkiew prawosławną. W 1917 r. rekoncyliowano świątynię i zwrócono katolikom przyłączając jednocześnie do parafii pw. św. Mikołaja jako kościół filialny. Remontowany w 1938 r. Uszkodzony podczas działań wojennych w 1939 r. i 1944 r. W latach 1940 – 1944 Niemcy ponownie urządzili w nim cerkiew prawosławną. Remontowany w 1966 r. i w latach 1997 -2002. Od 1944 r. do 1982 r. funkcjonował jako kościół rektoralny pw. św. Katarzyny Aleksandryjskiej. Od 2007 r. jest kościołem parafialnym.

Opis obiektu

Kościół pw. św. Katarzyny Aleksandryjskiej stanowi główny element zespołu klasztornego franciszkanów, który  zlokalizowany jest na południe od Rynku. Reprezentuje typ kościołów wzniesionych w stylu renesansu lubelskiego. Orientowany, trójnawowy, dwuprzęsłowy, o układzie bazylikowym. Plan budowli jest nieregularny (oś symetrii nawy jest załamana pod niewielkim kątem w stosunku do osi prezbiterium, nawy boczne są asymetryczne względem siebie). Wydłużone prezbiterium, węższe i niższe od korpusu nawowego, zamknięte jest trójbocznie. Od południa przybudowana zakrystia i skarbiec. Nawa główna na planie kwadratu. Nawy boczne otwarte do nawy głównej arkadami  wspartymi na czworobocznych filarach. Od frontu trójkondygnacyjna wieża mieszcząca kruchtę, założona na planie czworoboku, nakryta barkowym hełmem, z sygnaturką. Kościół murowany z cegły, tynkowany, z  murami  zewnętrznymi wzmocnionymi przyporami, z dachem dwuspadowym krytym blachą. W prezbiterium sklepienie kolebkowe, w nawie głównej kolebkowo-krzyżowe. Elewacje nawy głównej zwieńczone wydatnym belkowaniem, rozczłonowane pilastrami doryckimi, prostokątne  okna w profilowanych obramieniach zwieńczonych trójkątnymi nadokiennikami. Boczna elewacja północna ze skromnym detalem architektonicznym, ujęta pilastrami, zwieńczona gzymsem.  Między dwiema przyporami prostokątne okna zamknięte półkoliście. Od południa do kościoła przylegają zabudowania klasztorne. Trójkondygnacyjna wieża ujęta zdwojonymi pilastrami toskańskimi podpierającymi belkowanie. W fasadzie kościoła znajduje się kamienny, arkadowy portal z datą 1638, herbem franciszkanów oraz herbami fundatorów: ”Jelita” Zamoyskich i „Leliwa” Ostrogskich. Wnętrze zorganizowane rytmem arkad międzynawowych, artykułowanych pilastrami. Chór muzyczny wsparty na półkolistej arkadzie. Sklepienie prezbiterium pokryte jest bogatą dekoracją sztukatorską autorstwa Jana Wolffa. Ponadto na sklepieniu, łuku tęczowym i ponad arkadami znajdują się pochodzące z XVII w. malowidła ujęte stiukowymi obramieniami, przedstawiającymi sceny z życia Chrystusa, apostołów i świętych franciszkanów. Wyposażenie kościoła złożone jest m.in. z ołtarza głównego, późnobarokowego, pochodzącego z warsztatu Michała Wurtzera. W ołtarzu znajduje się obraz Matki Boskiej Bonifraterskiej z ok. 1670 r. Przy łuku tęczowym  zawieszona jest klasycystyczno-barokowa ambona z II połowy XVII wieku. W zamknięciu nawy głównej, przy filarach, usytuowane są ołtarze późnobarokowe z końca XVII wieku.

Dostępność obiektu dla zwiedzających. Zabytek dostępny. Możliwość zwiedzania po wcześniejszym uzgodnieniu telefonicznym.

Autor noty: Piotr Mazur, PT NID w Lublinie, 15 marca 2023 r.