Usytuowane jest na wysokim cyplu wierzchowiny lessowej pochylonej lekko w kierunku południowym, którą od tej strony ogranicza rozległa dolina rzeki Wieprz. Zajmuje powierzchnię ok. 1 ha. Wzgórze Zamkowe jest naturalnie obronne, bowiem od strony wschodniej i południowej znajdują się skarpy o wysokości ponad 13m od podstawy. Od strony zachodniej i pn. - zach. przekopana została fosa, a dodatkową obronę od strony zachodniej stanowił usypany wał ziemny licowany kamieniem, zachowany fragmentarycznie do chwili obecnej. Na terenie Wzgórza Zamkowego przetrwały także ruiny budynku zamkowego mającego formę wieży. Obiekt o wymiarach 10,40 X 7,60 m i grubości ścian około 1,4 - 1,5 m usytuowany został dłuższym bokiem na osi wschód-zachód. Murowany jest z kamienia i posiada dwie kondygnacje. Dolną stanowi jedno pomieszczenie z kolebkowym sklepieniem. Była to piwnica dostępna pierwotnie tylko z górnej kondygnacji przez otwór o wymiarach 1,1 X 0,7 m umieszczony w sklepieniu przy ścianie zachodniej. Obecnie właz ten zamurowany jest cegłą, a do wnętrza wchodzi się otworem drzwiowym przebitym wtórnie w ścianie wschodniej, na poziomie zamczyska. Górna kondygnacja, również ze sklepieniem kolebkowym, podzielona jest ścianą z otworem drzwiowym na dwa pomieszczenia: wschodnie i zachodnie. Pomieszczenie zachodnie posiada okno od strony zachodniej, a wschodnie w ścianie wschodniej. Otwór wejściowy do górnej kondygnacji znajduje się w ścianie południowej około 4m powyżej dziedzińca zamczyska. Wnętrze górnej kondygnacji oraz elewacje zewnętrzne pokryte są tynkami. Wieża zamkowa była zamieszkiwana aż do początków lat 70-tych XX wieku.

Ochrona konserwatorska

Wzgórze Zamkowe w Szczebrzeszynie objęte zostało ochroną konserwatorską na mocy wpisu do rejestru zabytków 11 sierpnia 1982 roku.

Dzieje stanowiska i historia badań archeologicznych

W 1352 roku Szczebrzeszyn był wzmiankowany jako gród-miasto. W 1378 roku został nadany Dymitrowi z Goraja przez Ludwika Węgierskiego jako stolica prywatnego powiatu szczebrzeskiego z feudalną władzą na mocy prawa lennego. Na początku XVI wieku odnotowano tu fortalicium. W źródłach pisanych nie zachował się szczegółowy opis zamku. Lapidarne wzmianki pochodzą z 1583 i 1593 roku. Zamczysko w Szczebrzeszynie odnotował Mikołaj Stworzyński w początkach XIX wieku.

Badania wykopaliskowe na stanowisku prowadziły w latach 1978-79 oraz w 1981 roku S. Hoczyk - Siwkowa oraz I. i A. Kutyłowscy, natomiast w 1982 roku S. Hoczyk - Siwkowa. Inwentaryzacja architektoniczna zachowanego budynku wieży zamkowej została wykonana w 1981 roku przez J. Radzika i Z. Bednarczyka. W 1982 roku powstało opracowanie historyczne Wzgórza Zamkowego autorstwa B. Sroczyńskiej i J. Szponar. Badania powierzchniowe stanowiska przeprowadziły w 1990 roku J. Podgórska-Czopek i E. Banasiewicz. Plan sytuacyjno - wysokościowy wykonali A. Medak i J. Niedźwiedź w 2008 roku.

Wyniki badań archeologicznych

W trakcie badań zarejestrowane zostały nawarstwienia majdanu i relikty architektury związanej z budową zamku. Przy południowej ścianie wieży odkryto mury fundamentowe pomieszczenia o wym. ok. 2 x 3m, przewiązane z istniejącym obiektem wieży i określone jako pozostałość klatki schodowej. Odsłonięty został trudny do zinterpretowania mur o szerokości około 1m, zorientowany wzdłuż osi północ-południe, pochodzący z wcześniejszej fazy budowlanej i w dużym stopniu zniszczony przez budynek wieży. W wyniku analiz architektonicznych stwierdzono odbudowę górnej kondygnacji wieży zniszczonej przez pożar na pocz. XVI w. Zarejestrowano także na wschodnim skraju wzgórza (w pobliżu wjazdu) dwa wolno stojące murki - prawdopodobnie fragment systemu obronnego zamku. W trakcie badań pozyskany został bogaty materiał ruchomy: oprócz licznych fragmentów ceramiki naczyniowej wystąpiły kafle piecowe, szkło, ceramika luksusowa w postaci fragmentów fajansu i porcelany, ceramika budowlana, moneta (denar 1396 - 1414) oraz liczne przedmioty metalowe (kłódka, gwoździe żelazne, bryłki miedzi, okucia, sztaba żelazna, haczyki żelazne i inne).

W wykopie założonym przy wewnętrznej podstawie wału odsłonięto lico stoku wewnętrznego, ułożone z kilku warstw kamienia (margiel wapienny), a w wykopie założonym u zewnętrznej podstawy wału - lico stoku zewnętrznego i dno suchej fosy. Na kulminacji nasypu wału zarejestrowano pozostałości po rzędzie pionowych słupów o średnicy 20-20cm umieszczonych wzdłuż osi wału, zinterpretowanych jako pozostałości częstokołu, będącego dodatkowym umocnieniem nasypu ziemnego znacznej wysokości, broniącego dojścia od strony zachodniej.

Z kolei badania prowadzone w północnej części wzgórza zamkowego ujawniły ślady wczesnośredniowiecznego cmentarzyska szkieletowego i osady. Eksplorowano dziesięć pochówków zorientowanych na osi wschód-zachód (głową na zachód), przy których znaleziono ozdoby w postaci wytłaczanych z blaszki brązowych guzków, pierścionka z drutu brązowego i kabłączków skroniowych. Relikty wczesnośredniowiecznej osady to ziemianka o zarysie prostokątnym (3,4 x 3,7m) z unikalnym na ziemiach polskich piecem kamiennym i workowata jama zasobowa o średnicy wylotu 0,78m i głębokości 0,95 m.

Zarejestrowano ponadto ślady osadnictwa neolitycznego w postaci fragmentów ceramiki kultury pucharów lejkowatych.

Datowanie

W oparciu o odsłonięte nawarstwienia kulturowe oraz pozyskaną ceramikę i inne zabytki ruchome ustalono, że Wzgórze Zamkowe w Szczebrzeszynie użytkowane było już w neolicie (osada ludności kultury pucharów lejkowatych), następnie we wczesnym średniowieczu (osada z X w. i cmentarzysko szkieletowe z XII-XIII w.). W późnym średniowieczu (od XIV w.) i okresie nowożytnym był to teren zamku obronnego. Jedyna zachowana do naszych czasów budowla zamkowa, wieża mieszkalno - obronna, powstała w XIV wieku i funkcjonowała do XVIII wieku. W oparciu o wyniki badań i dostępne źródła pisane wyróżniono trzy fazy funkcjonowania wieży, przerywane pożarami: na pocz. XVI wieku i w 1583 roku. Jako fundatora zamku wskazuje się Kazimierza Wielkiego, Władysława Opolczyka lub Dymitra z Goraja.

Oprac. Ewa Prusicka - Kołcon, NID, OT w Lublinie, Pracowania Terenowa w Zamościu