w Pułtusku. System złożony z dwóch linii murów był wyjątkowy na terenie Polski i stawiał Warszawę w nielicznym gronie dobrze ufortyfikowanych miast. Mury wyznaczały obszar miasta i decydowały o sposobie jego zabudowy. Wieloetapowe powstawanie tych umocnień obrazuje rozwój technik obronnych. Zespół znajduje się na obszarze Historycznego Centrum Warszawy wpisanego na listę światowego dziedzictwa UNESCO.

Usytuowanie i opis

Zachowane i częściowo uzupełniane partie dwóch linii murów opasują Stare Miasto od pl. Zamkowego wzdłuż ul. Podwale i Mostowej po pozostałości Wieży Marszałkowskiej na cyplu skarpy wiślanej. Wybrukowane międzymurze i teren zielony dawnej fosy przeznaczono na trakt spacerowy. Miejscami mury pozostały zespolone z zachowaną zabudową staromiejską. Mur wewnętrzny zbudowany w wątkach gotyckim, wendyjskim i wielowozówkowym na odcinkach powstałych w pierwszych dwóch fazach budowy ma fundament z nieobrobionych kamieni na zaprawie glinianej, a w trzeciej z obciosanych kamieni układanych warstwami na zaprawie wapiennej. Mur zewnętrzny zbudowany w wątku gotyckim i wendyjskim o kamiennym fundamencie wyposażono w rozglifione strzelnice artyleryjskie. Obie linie były zwieńczone krenelażem ze strzelnicami. Uzupełnienia zachowanych partii murów wyodrębnione są czarną linią spoin. W ścianie Zamku znajdują się fragmenty wewnętrznego muru, który sięgał do Wieży Grodzkiej. Na pl. Zamkowym zaznaczono w nawierzchni przebieg zachowanych pod nią reliktów murów z Bramą Krakowską. Zarys jej przedbramia zaakcentowano niskimi murkami nad odsłoniętym i częściowo zrekonstruowanym mostem o dwóch ostrołukowych arkadach filarowych widocznych od strony fosy. Od pl. Zamkowego do wylotu ul. Piekarskiej mur wewnętrzny w dużym stopniu ma, dzięki uzupełnieniom, pełną wysokość i zwieńczenie krenelażem ze strzelnicami. Składa się on z fragmentu zbudowanego w trzecim etapie budowy i najstarszej partii z ostrołukowymi arkadami od strony miasta. Odcinek ten z powodu pochylenia podparto szkarpami. Dalej do ul. Wąski Dunaj ciągnie się mur pełny z pierwszego etapu budowy z zachowaną w znacznym stopniu Basztą Rycerską. Na omawianym odcinku linia murów zewnętrznych tylko w niewielkich fragmentach ma krenelaż. Przeważnie zachowana jest do poziomu międzymurza, a jej partie dolne są ukryte w częściowo nieodkopanej fosie. Widoczne są fragmenty przypór i dolne partie półokrągłych baszt, których najniższe kondygnacje są zasypane, bądź przykryte żelbetową płytą. Przy ul. Piekarskiej w miejscu piątej zniszczonej baszty w 1959 r. ustawiono pomnik Jana Kilińskiego. Mur wewnętrzny od ul. Wąski Dunaj do skarpy wiślanej pochodzi z drugiego etapu budowy. Na odcinku do ul. Nowomiejskiej mur ten zachowany jest niemal całkowicie z pozostałościami dwóch baszt. Widoczne są w nim też otwory po belkach podtrzymujących pierwotnie chodnik obrońców. Przy przejściu u wylotu ul. Szeroki Dunaj (tzw. Brama Rzeźnicza) znajdują się relikty głęboko fundamentowanej baszty będącej przepustem wodnym dla strumienia Dunaj. Prowadzi do niej przebita w XVIII w. w zewnętrznym murze otynkowana, arkadowa bramka o koszowym łęku, przykryta dachówką. Poprzedzona jest żelbetowym mostkiem nad fosą, której od tego miejsca przywrócono pierwotną głębokość. Mur zewnętrzny od ul. Wąski Dunaj w wielu miejscach uzupełniany, zachowany jest przeważnie w całości z krenelażem i dolnymi partiami dwóch półokrągłych baszt. W jednej z nich położonej bliżej ul. Wąski Dunaj od 1983 r. stoi pomnik Małego Powstańca. Kolejna baszta tzw. Altana zachowana jest miejscami do trzeciej kondygnacji z przejściami na chodnik obrońców, a w drugiej z wejściem z międzymurza i strzelnicami artyleryjskimi. Ostatnia na tym odcinku jest całkowicie odbudowana Baszta Prochowa -  trójkondygnacyjna zwieńczona krenelażem i ceglanym wysokim hełmem zakończonym kamienną czapą. Przy wylocie ul. Nowomiejskiej znajduje się zrekonstruowany Barbakan na gotyckim dwuprzęsłowym moście, a kształt części szyi bramnej i Bramy Nowomiejskiej uwidoczniają częściowo nadbudowane mury nad poziom ulicy i zarysy w nawierzchni jezdni. Od Barbakanu do skarpy ocalały jedynie fundamenty muru wewnętrznego nadmurowane powyżej chodnika ulicy. W narożniku muru na cyplu skarpy mieści się kamienna, kondygnacja cokołowa Wieży Marszałkowskiej uzupełniona cegłą i przykryta stropem żelbetowym w l. 1958-63, ze schodami dodanymi w miejsce dawnej klatki schodowej, prowadzącymi do położonego poniżej międzymurza. Na tym odcinku w wysokim murze zewnętrznym od strony fosy znajdują się liczne szkarpy (niektóre późniejsze), relikty baszty oraz zachowane fragmenty gotyckiego malowanego fryzu poniżej blank. Od strony Wisły muru nie odtworzono. Fragmenty ceglanego muru o mieszanym wątku i wysokim kamiennym fundamencie znajdują się w ścianach kamienic zach. pierzei ul. Brzozowej i w ogródkach na tyłach kamienic Kanonii, aż po pn. część Zamku. W niektórych miejscach zaznaczono przebieg dawnych murów i wyeksponowano ich elementy np. fragment Bramy Gnojnej zachowanej w bocznej ścianie kamienicy przy ul. Brzozowej 5, czy relikt baszty przy ul. Kanonia 18.

Historia

Warszawa założona na przeł. XIII i XIV w. została rozlokowana obok wcześniejszego grodu na terenie chronionym wysokim brzegiem skarpy od strony Wisły, między dwoma wąwozami (ob. ul. Mostowa i trasa W-Z). Być może początkowo miasto było obwarowane od stron pozbawionych naturalnych barier wałem ziemnym z fosą, a na skarpie drewnianą palisadą. Wał stopniowo zastępowano pierścieniem murów. Pierwszymi murowanymi elementami systemu obronnego były zapewne powstałe przed 1339 r. (data pierwszej wzmianki) dwie piętrowe przejazdowe wieże bramne   ze zwodzonymi mostami nad fosą. Ulokowane były na końcach głównego ciągu komunikacyjnego miasta będącego odcinkiem traktu między Czerskiem i Zakroczymiem. Od pn.-zach. założono na planie prostokąta Bramę Mieszczan (Łaziebną, Zakroczymską, Nowomiejską), a od pd. na rzucie kwadratu Bramę Dworzan (Bernardynów, Przedmieścia, Czerską, Krakowską). Na pn.-zach. od niej powstał 300 m odcinek wysokiego muru z krenelażem, dla którego wzory czerpano z Torunia. Do ul. Piekarskiej miał od strony wewnętrznej ostrołukowe arkady, wspierające chodnik obrońców, a dalej do ul. Wąski Dunaj mur był pełny, cieńszy z chodnikiem poszerzonym drewnianym pomostem i prostokątnymi, otwartymi na miasto, basztami bez dachu. Podobny kształt muru z basztami miał odcinek powstały w drugiej fazie budowy ok. poł. XIV w. doprowadzony do skarpy wiślanej. W trzecim etapie prac wykonanych na mocy przywileju księcia Janusza I Starszego z 1379 r. powstały fragmenty pozwalające na zamknięcie 1200 m pierścienia murów wokół miasta. Były to odcinki z dwóch stron terenu Zamku: od Bramy Dworzan do Wielkiej Wieży (Grodzkiej) oraz wzdłuż skarpy do bramy Żuraw. W tym fragmencie znalazły się trzy furty: Kanonicka (Szkolna), Gnojna na końcu ul. Celnej, Rybaków (Wiślana, Biała) na wysokości ul. Kamienne Schodki. Na cyplu skarpy w pn. narożniku muru powstała wysoka cylindryczna baszta będąca strażnicą i ważnym punktem oporu (zw. w XV w. Wieżą Okrągłą następnie Szeroką i Marszałkowską). W tym czasie nadbudowano baszty wcześniejszych umocnień oraz wzniesiono na nowo 40 m zniszczony fragment najstarszego, arkadowego muru przy Bramie Dworzan. Po wewnętrznej stronie murów biegła uliczka przymurna zapewniająca dostęp do fortyfikacji. Niektórzy badacze datują powstanie wewnętrznego muru między poł. XIV w. a pocz. w. XV. Upowszechnienie broni palnej miało wpływ na budowę między poł. XV w., a pocz. XVI w. drugiej linii murów poprzedzonych nową głęboką fosą łączącą wąwozy na pd. i pn. miasta. Mur zewnętrzny chronił miasto od pd.-zach. i pn.-zach. sięgając od okolic Zamku, po skarpę wiślaną, gdzie łączył się z murem wewnętrznym na wysokości ul. Kamienne Schodki. Nowa linia umocnień zwieńczona krenelażem, ze strzelnicami artyleryjskimi w poziomie międzymurza, powstała w odległości 9-14 m od wewnętrznego pierścienia i poniżej niego. Ponad 4 m różnica poziomu chodników pozwalała na prowadzenie obrony z obu murów. Druga linia przez zagłębienie w fosie stanowiła mur oporowy dla międzymurza i była wzmocniona regularnie rozstawionymi szkarpami. Wzmacniało ją też 12 lub 13 regularnie rozstawionych, zamkniętych, półokrągłych, trójkondygnacyjnych baszt ze strzelnicami, zwieńczonych krenelażem i stożkowym ceglanym hełmem, wzorowanych na basztach malborskich z l. 1417-18. Przed głównymi bramami powstały przedbramia z szyjami ustawione przy drugiej linii murów na murowanych mostach. W czasie budowy nowej linii mur wewnętrzny poddano naprawom i wówczas zapewne zamknięto i zadaszono jego baszty i przebito przejścia na międzymurze. W l. 1548 - 1550 przed bramą Nowomiejską powstał ostatni element średniowiecznych fortyfikacji - Barbakan aut. Jana Baptysty Wenecjanina. Umocnienia stopniowo ulegały różnym przekształceniom i zabudowie. W 1560 r. z przebudowy baszty wewnętrznego muru i z poszerzenia furty Rybaków powstała Brama Biała z ośmioboczną wieżą zakończoną spiczastym hełmem. Od końca XVI w. przebudowane elementy fortyfikacji przeznaczono m in. na cele mieszkalne. Od XVII w. mury traciły swe militarne znaczenie. Były przebijane nowymi przejściami i włączane w gęstą zabudowę powstałą w pasie dawnych fortyfikacji. Między 1598 a 1618 r. z baszty na przedłużeniu ul. Wąski Dunaj powstała Brama Nowa (Poboczna) poprzedzona mostem nad fosą. W trakcie przeprowadzonego wówczas remontu murów bramom i basztom nadano dekoracje renesansowe np. attyki, tak jak rozbudowanemu przedbramiu Bramy Krakowskiej. W poł. XVII w. przed Barbakanem stała Trzecia Brama Nowomiejska w formie prostej furty. Wówczas też, w okresie wojen ze Szwedami, mury przysposobiono do obrony m in. rozbierając stojącą przy nich dziką zabudowę, pogłębiając fosę, przed którą podwyższono wał z palisadą i usypując ziemne bastiony. W wyniku walk i rozkazu Karola Gustawa mury uległy częściowemu zniszczeniu. W 1657 r. wysadzono basztę przy ul. Piekarskiej (Wieża Czerwona). Zniszczeniu w XVII w. uległa też baszta muru wewnętrznego przy ul. Szeroki Dunaj mająca przepust wody płynącego tędy strumienia, w której przebito tzw. Bramę Rzeźniczą prowadząca do jatek. Mury w II poł. XVII w. poddano naprawom. W 1694 r. przebudowano zapewne wg proj. Tylmana van Gameren przednią Bramę Krakowską na czterokondygnacyjny budynek z trójosiową elewacją frontową o boniowanym parterze z przejazdem i dwiema furtami, powyżej dzieloną pilastrami w wielkim porządku i zwieńczoną trójkątnym frontonem. Mury ostatni raz pełniły swą rolę obronną w wojnie w 1704 r., która przyniosła kolejne znaczne uszkodzenia. Proces zabudowy umocnień przybrał na sile po 1700 r., kiedy król August II darował miastu grunty przymurne z fosą. W XVIII w. w drugiej linii murów powstało przejście do Bramy Rzeźniczej. Po 1746 r. rozebrano pobliską jej Basztę Prochową, w której już przed 1628 r. składowano proch. W 1769 r. do Wieży Marszałkowskiej, w której od XVII w. mieściło się więzienie, dodano przybudówkę z klatką schodową. Wieżę tę rozebrano po sprzedaży w 1810 roku. W procesie porządkowania ulic miejskich usuwano kolejne elementy fortyfikacji: w 1804 r. Bramę Poboczną, w l. 1808-1818 Bramę Krakowską, po 1829 r. zabudowania Wieży Czerwonej, w 1833 r. Bramę Gnojną, a po poł. XIX w. Bramę Białą. Brama Nowomiejska była rozbierana etapami od pocz. XVIII w. do k. XIX wieku. Zachowane partie murów znikły w gęstej zabudowie dawnego pasa fortyfikacji staromiejskich. W dwudziestoleciu międzywojennym z inicjatywy Miejskiej Komisji Opieki nad Zabytkami Warszawy rozpoczęto prace nad ich odsłonięciem. W l. 1936-38 pod kier. Jana Zachwatowicza oczyszczono z zabudowy i zrekonstruowano mury od ul. Nowomiejskiej do ul. Wąski Dunaj z zach. partią mostu Barbakanu w odtworzonej fosie i odbudowano częściowo Basztę Prochową. Zniszczenia zabudowy w czasie II wojny światowej ujawniły znaczne pozostałości dawnych murów miejskich. W l. 1946-51 zostały one odgruzowane i zabezpieczone. W kolejnych latach zrekonstruowano Barbakan i Basztę Prochową wg proj. Wacława Podlewskiego, a następnie Zdzisława Tomaszewskiego (1953-54), odsłonięto i uzupełniono fortyfikacje od pl. Zamkowego do ul. Brzozowej pod kier. Jarosława Widawskiego (1958-63), oraz poddano konserwacji ich fragmenty od strony skarpy. W 1977 r. odkryto most przedbramia Bramy Krakowskiej, którego rekonstrukcję ukończono w 1983 roku. W l. 1996-2008 przeprowadzono gruntowną konserwację umocnień.

Obiekt dostępny dla zwiedzających.

oprac. Małgorzata Laskowska-Adamowicz, OT NID w Warszawie, 21-11-2018 r.