Zespoły Starego i Nowego Miasta z Zamkiem Królewskim i Krakowskim Przedmieściem stanowią historyczne centrum stolicy, gdzie skupiało się życie polityczne, naukowe i religijne.

Siedziby magnackie, świątynie i klasztory wznoszone w pobliżu rezydencji królewskiej były najbardziej reprezentacyjnymi budowlami, projektowanymi przez wybitnych architektów. Ukształtowane założenia przestrzennego oprócz zabytkowej architektury cechuje także wysoki poziom sztuki ogrodowej i rzeźbiarskiej. Jako efekt naturalnego rozrastania się miasta wzdłuż skarpy wiślanej powstawała zabudowa Nowego Światu, i dalej na południe - najcenniejsze zespoły pałacowo-ogrodowe w Ujazdowie, Łazienkach i Wilanowie. W Warszawie miały miejsce ważne dla historii kraju wydarzenia, jak ustanowienie aktu konfederacji warszawskiej gwarantującego tolerancję religijną w Rzeczypospolitej, koronacja ostatniego władcy, obrady Sejmu Czteroletniego i uchwalenie pierwszej w Europie demokratycznej konstytucji, manifestacje patriotyczne oraz walki podczas zrywów narodowowyzwoleńczych. Mimo ogromnej skali zniszczeń w czasie II wojny światowej i konieczności odbudowy większości obiektów, wyróżniony jako pomnik historii obszar zachował autentyczność historycznego układu urbanistycznego.

Historia

Gród książęcy założony przez Bolesława II mazowieckiego w końcu XIII w. uzyskał prawa miejskie ok. 1300 roku. Od połowy XIV wieku wokół Starej Warszawy powstawała pierwsza linia murów, za którymi na północ zaczęło kształtować się nowe miasto (Nowa Warszawa) z własnymi władzami, lokowane w 1408 roku. Dzięki swojemu korzystnemu położeniu Warszawa szybko rozwijała się - początkowo jako stolica Księstwa Mazowieckiego (od 1413), po przyłączeniu Mazowsza do Korony - województwa, a od 1596 roku jako miasto, gdzie rezydował monarcha.

Za czasów Zygmunta III Wazy Warszawa stała się jednym z większych ośrodków miejskich Rzeczypospolitej - bliskość dworu królewskiego przyciągała szlachtę i duchowieństwo i zachęcała do osiedlania się w okolicy. Okres świetności przerwał najazd szwedzki w połowie XVII wieku. Lata rozkwitu nastąpiły ponownie za panowania króla Jana III Sobieskiego, który zainicjował rozwój terenów położonych na południe od głównego ośrodka, budując swoją podmiejską rezydencję Wilanów. Czasy saskie, mimo chaosu i osłabienia politycznego, dla Warszawy były okresem pomyślnym. Powstało wtedy wiele nowych obiektów architektury, wytyczono tzw. Oś Saską - rozległe założenie przestrzenne, determinujące na długi czas rozwój miasta w kierunku zachodnim. Za panowania ostatniego króla Stanisława Augusta Poniatowskiego Warszawa stała się widownią najważniejszych wydarzeń sprzed upadku I Rzeczypospolitej. Spośród inicjatyw artystycznych króla najważniejsze było powstanie pałacu Łazienkowskiego z założeniem parkowym oraz przebudowa w duchu klasycyzmu części komnat Zamku Królewskiego. Utworzony został też wtedy Teatr Narodowy - pierwszy polski stały teatr zawodowy. Po kongresie wiedeńskim w Warszawie, stolicy Królestwa Polskiego, wzniesiono nowe obiekty wzdłuż historycznego traktu, jak Pałac Staszica, Belweder; powołano Uniwersytet Warszawski. W stolicy koncentrowała się konspiracja polityczna, przygotowywano powstania narodowe, czego skutkiem była decyzja władz carskich o wzniesieniu Cytadeli pełniącej funkcję twierdzy i więzienia dla działaczy patriotycznych.

Największe zniszczenia w dziejach miasta przyniosła II wojna światowa. W akcji odwetowej po upadku powstania warszawskiego została wyburzona najstarsza, historyczna część stolicy. Jej powojenna odbudowa była ogromnym, bezprecedensowym przedsięwzięciem, przełamującym obowiązujące wówczas zasady konserwatorskie. W 1980 roku Stare Miasto zostało wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO jako jedyny tej skali przykład prawie całkowitej rekonstrukcji.

Opis

Tereny Warszawy wyodrębnione jako pomnik historii od północy otwiera Cytadela budowana od 1832 roku na wzniesieniu skarpy wiślanej. Jest to cenny zabytek sztuki fortyfikacyjnej i muzeum - miejsce pamięci carskich represji za zrywy powstań narodowych. Na południe od Cytadeli rozciągają się najstarsze zespoły Starego i Nowego Miasta. Geometryczna sieć ulic i placów Starówki zabudowana jest kamienicami mieszczańskimi oraz zespołami architektury sakralnej. Głównymi dominantami składającymi się na jej charakterystyczną sylwetę są Zamek Królewski - siedziba władzy państwowej od czasów Zygmunta III Wazy, Kolumna Zygmunta - pierwszy pomnik świecki ufundowany na cześć króla przez jego syna i następcę Władysława IV, katedra św. Jana - nekropolia wielu zasłużonych Polaków, miejsce koronacji ostatniego monarchy. Od strony północnej Stare Miasto zamyka Barbakan, za którym położone jest skromniejsze w układzie przestrzennym i zabudowie Nowe Miasto. Oprócz kamienic składają się na nie zespoły klasztorne, barokowy kościół Sakramentek jako główny i najcenniejszy zabytkowy obiekt na nowomiejskim rynku oraz dominujący na skarpie gotycki kościół pw. Nawiedzenia NMP.

Wokół stosunkowo niewielkiego pierwotnego ośrodka miejskiego rozwijały się przedmieścia. Liczne siedziby magnackie, dwory szlacheckie, kamienice i domy zajezdne powstawały przy głównych traktach wiodących do miasta - ulicach: Zakroczymskiej, Długiej, Senatorskiej, Podwalu i Miodowej. Najstarszym i najważniejszym z nich jest Krakowskie Przedmieście. Spośród magnackich pałaców tu wybudowanych wyróżnia się okazałością pałac hetmana wielkiego koronnego Stanisława Koniecpolskiego, dziś - po licznych przebudowach - Pałac Prezydencki. Na Krakowskim Przedmieściu znalazły się siedziby uczelni (Szkoła Rycerska - Uniwersytet Warszawski), Towarzystwa Nauk (Pałac Staszica), kościoły i klasztory (Bernardynów, Karmelitów, Wizytek, Misjonarzy), zajazdy (Dziekanka) i najstarsze hotele (Europejski i Bristol). Tu zgromadzone są też pierwsze w mieście pomniki: spośród rzeźb sakralnych - figura Matki Boskiej Pasawskiej z XVII wieku i Chrystusa dźwigającego krzyż przed kościołem św. Krzyża, z pomników świeckich - Mikołaja Kopernika, księcia Józefa Poniatowskiego, Adama Mickiewicza.

Realizowane przez królów saskich rozległe barokowe założenie, tzw. Oś Saska, rozciągało się w kierunku zachodnim od otwierającej je monumentalnej bramy na Krakowskim Przedmieściu. Pierwotnie składało się z bogato zabudowanego dziedzińca, pałacu, ogrodu oraz zespołu koszar. Pozostałością tego kompleksu są dziś uliczka wiodąca na dawny dziedziniec, obecny plac Piłsudskiego, trójarkadowy fragment kolumnady pałacu będący symbolicznym Grobem Nieznanego Żołnierza oraz publiczny ogród z kilkunastoma kamiennymi rzeźbami. Na północ od Ogrodu Saskiego rozciąga się nieco mniejsze barokowe założenie pałacowo-ogrodowe należące pierwotnie do wojewody płockiego, Jana Dobrogosta Krasińskiego. Od zachodu granicę pomnika historii zamykają obiekty: pałac Mostowskich, zabudowa placu Bankowego i pałac Lubomirskich.

Przedłużeniem Krakowskiego Przedmieścia jest ulica Nowy Świat - teren powstałej ok. 1640 roku pierwszej świeckiej jurydyki w rejonie Starej Warszawy. Plac Trzech Krzyży i Aleje Ujazdowskie są śladem drugiego saskiego założenia przestrzennego o pierwotnie dewocyjnym charakterze, tzw. Drogi Kalwaryjskiej. Dziś Aleje Ujazdowskie są aleją spacerową z ciągnącymi się wzdłuż niej pałacykami i willami z ogrodami oraz, po przeciwnej stronie, starannie rozplanowanymi parkami - Ujazdowskim, Botanicznym i Łazienkowskim. Najstarszym obiektem tego fragmentu zabytkowej Warszawy jest Zamek Ujazdowski wzniesiony dla Zygmunta III Wazy, wielokrotnie przebudowywany i całkowicie rozebrany po wojnie; po odbudowie przeznaczony na Centrum Sztuki Współczesnej. Tereny parkowe Ujazdowa z ozdobnym XVIII-wiecznym kanałem pod skarpą połączone są z zespołem Łazienek Królewskich. Ten ostatni zawdzięcza swój unikatowy charakter Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu, który przekształcił go zgodnie ze swoją koncepcją estetyczną w letnią rezydencję z malowniczym klasycystycznym Pałacem na Wyspie i licznymi pawilonami. W parku Łazienkowskim znajdują się cenne pomniki - króla Jana III Sobieskiego i Fryderyka Chopina.

Najbardziej wysunięta na południe, ostatnia z rezydencji monarszych wchodzących w skład pomnika historii to rozległa posiadłość podmiejska króla Jana III Sobieskiego - Wilanów. Centralną częścią barokowego założenia jest reprezentacyjny pałac poprzedzony obszernym dziedzińcem oraz ogród z licznymi pawilonami, rzeźbami i fontannami. Ponadto zespół tworzą obiekty folwarku i obszaru przedpałacowego, tj. karczma, kuźnia, szpital, dom doktora, kościół z mauzoleum Potockich, cmentarzem i plebanią. Ogród wykorzystujący naturalne piękno jeziora Wilanowskiego połączony jest z parkiem romantycznym, zwanym Morysin, położonym po drugiej stronie jeziora.