połowie XIV w. i wielokrotnie przekształcanego do XVIII w. Obiekt zawiera autentyczne relikty średniowiecznej warowni, jak również pozostałości nowożytnej rezydencji biskupów krakowskich z XVI-wiecznym system obronnym dostosowanym do użycia broni palnej. Jest ponadto istotnym dokumentem historii, związanym z dziejami Piastów śląskich, biskupów krakowskich oraz księstwa siewierskiego.

Historia

W 2. połowie XIII w., za czasów przynależności ziemi siewierskiej do księstwa opolsko-raciborskiego, w miejscu ruin zamkowych istniał gródek kasztelański otoczony wałem ziemnym, zniszczony w czasie najazdu wojsk księcia Henryka IV Probusa w końcu XIII w. Przypuszczalnie w 2. ćwierci XIV w. wzniesiono murowane partie zamku, na co wskazuje pierwsza znana wzmianka o warowni siewierskiej z 1337 r., to jest momentu sprzedaży księstwa siewierskiego wraz z zamkiem Piastom cieszyńskim. W okresie tym warownia, rozlokowana na planie owalnym i złożona ze stołpu z końca XIII w. oraz budynku mieszkalnego od zachodu, otoczona było wałem ziemnym, fosą i murami obronnymi z wjazdem od południa, poprzedzonym mostem zwodzonym. W 1443 r. księstwo wraz z warownią stało się własnością biskupów krakowskich. Od tego czasu obiekt stanowił rezydencję biskupów połączoną z siedzibą urzędu starosty, kanclerza biskupiego, sędziów oraz wójtów. W latach 80. XV w. wzniesiono wieżę bramną z mostem zapadniowym od północy i zamurowano wjazd od południa, a także wybudowano od wschodu parterowy budynek. W 1518 r. umocniono północną część zamku wznosząc basztę ogniową (Wieżę Szlachecką) nad bramą wjazdową, poszerzając fosę i usypując przed murami zamku fortyfikacje ziemne, a ponadto we wschodniej części założenia wybudowano jednopiętrowy budynek dla starosty. W 2. ćwierci XV w., za czasów biskupa Piotra Tomickiego, zrealizowano renesansową przebudowę zamku, prowadzoną równolegle do działań na Wawelu. Rozebrano XIII-wieczny stołp oraz pd. część murów obronnych, by wznieść w tym miejscu reprezentacyjny, dwuskrzydłowy (południowy i zachodni), jednopiętrowy gmach, w który włączono wewnętrzny pas murów obronnych, połączony pasem murów zewnętrznych z Wieżą Szlachecką i wschodnim budynkiem starostwa. Prace budowlane na zamku kontynuowano z inicjatywy kolejnych biskupów aż do 1575 r. W latach 30. skrzydła zamkowe nadbudowano o kolejną kondygnację, opięto drewnianymi galeriami od strony dziedzińca i wprowadzono renesansowy wystrój elewacji. Z kolei w latach 70. XVI w. w obawie przed najazdem w trakcie bezkrólewia, zamek otoczono dodatkowym, zewnętrznym pasem murów zewnętrznych, połączonym z dwiema basztami od południa i barbakanem w formie bastei od północy. W ramach prowadzonej w 3. ćwierci XVII w. odbudowy zamku po zniszczeniach szwedzkich, podwyższono mury obronne, tworząc taras artyleryjski. Ostatnią wielką przebudowę zamku przeprowadzono na przełomie XVII i XVIII w. Wzniesiono wówczas skrzydło wschodnie z kaplicą, reprezentacyjną klatkę schodową, arkadowe loggie w południowej elewacji baszty, przebudowano pomieszczenia w skrzydle zachodnim, a także podwyższono basztę i zwieńczono barokowym hełmem. Po tamtym czasie stan zachowania zamku pogarszał się w związku z kryzysem gospodarczym i politycznym w XVIII w. W końcu XVIII w., po wcieleniu miasta do Prus i opuszczeniu Siewierza przez biskupów krakowskich, na zamku uruchomiono początkowo manufakturę sukienniczą. Po 1807 r., to jest wraz z utworzeniem Księstwa Warszawskiego założenie przestało być użytkowane i zaczęło popadać w ruinę.

Opis

Ruiny zamku usytuowane są w południowo-wschodniej części Siewierza, na terenie nizinnym, w rejonie rozlewiska sąsiadującej od południa Czarnej Przemszy, na tarasie otoczonym pozostałościami fosy. Główny wjazd do zamku, poprzedzony zrekonstruowanym mostem zwodzonym nad fosą oraz basteją, prowadzi od północy. Zamek, zachowany obecnie w formie tzw. trwałej ruiny, jest obiektem murowanym z kamienia łamanego i cegły, wzniesionym na planie nieregularnym, o dość rozczłonkowanej obecnie bryle, złożonej do XIX w. z czterech trójkondygnacyjnych, oszkarpowanych, jednotraktowych skrzydeł zgrupowanych wokół czworobocznego dziedzińca, z dominantą w formie pięciokondygnacyjnej, baszty północnej na rzucie kwadratu przechodzącego powyżej w sześciobok i ośmiobok, otoczonej pozostałościami zewnętrznych murów obronnych (tak zwane przedmurze). W elewacjach zewnętrznych skrzydła zachodniego i wschodniego, powstałych w XVI w. z włączenia murów obronnych, ocalały pozostałości renesansowych, profilowanych obramień kamiennych. Skrzydło południowe zachowało się jedynie w partii przyziemia. W przyziemiu wieży znajduje się sień przejazdowa sklepiona kolebką z lunetami i poprzedzona dwuczłonowym portalem od północy i południa, a w kondygnacjach górnych strzelnice kluczowe. Pod sienią znajdują się pozostałości tak zwanego suchego basenu. W północno-zachodnim narożniku dziedzińca zachowały się pozostałości trójkondygnacyjnej loggii renesansowej, wspartej na kamiennych kolumnach. Dobudowany do baszty barbakan w formie bastei jest budowlą kamienną, wzniesioną na planie prostokąta zamkniętego od północy półkoliście, dwukondygnacyjną z kazamatami, dwoma rzędami strzelnic w elewacjach bocznych oraz portalem wjazdowym na poziomie dziedzińca, skomunikowanym z odtworzonym mostem zwodzonym od północy.

Zabytek dostępny, możliwość zwiedzania w godzinach otwarcia muzeum.

Oprac. Agnieszka Olczyk, OT NID w Katowicach, 16.10.2014 r.

Bibliografia

• Guerquin B., Zamki w Polsce, Warszawa 1984, s. 287-288.
• Katalog zabytków sztuki w Polsce, T. VI: Województwo katowickie, z. 15: Powiat zawierciański, I. Rejduch-Samkowa, J. Samek (red.), Warszawa 1962.
• Rok A., Siewierz. Dzieje zamku, Siewierz 2003.
• Rok A., Zamek w Siewierzu. Założenia konserwatorskie i rewaloryzacja zabytkowej ruiny, (w:) Wiadomości konserwatorskie województwa śląskiego: Zamki. Pałace, G. Bożek (red.), Katowice 2010, T. 2, s. 43-58.