Wnętrza kościoła i klasztoru posiadają bogaty wystrój architektoniczny, klasztor najstarszą w Rzeszowie polichromię.

Historia

W latach 1642-1646 z fundacji Zofii Pudencjany ks. Ostrogskiej-Zasławskiej, według projektu Jana Cangerlego (Cangera), zbudowany został kościół i klasztor dla sióstr Bernardynek. Dekorację stiukową sklepień kościoła wykonał Goivanni Battista Falconi. W 1654 lub 1655 r. konwent przekazany został przez Jerzego Sebastiana Lubomirskiego zakonowi Pijarów. Ok. 1695 r. zakonny artysta o. Łukasz od św. Pantaleona wykonał bogatą polichromię wnętrz parteru. W latach 1703-1707 z inicjatywy Hieronima Augusta Lubomirskiego został przebudowany i rozbudowany zgodnie z projektem Tylmana z Gameren. Budową kierował Piotr Belotti. Wzniesiono wtedy obie wieże kościoła, po jego pn. stronie nowy budynek kolegium i przebudowano kruchtę. W 1738 r. nauczycielem kolegium był ks. Stanisław Konarski. Do 1740 r. kościół był siedzibą parafii dworskiej. Po kasacie Pijarów w 1786 r. kościół zmieniono na gimnazjalny, w kolegium umieszczono gimnazjum rządowe, a w klasztorze starostwo, niemiecką szkołę ludową, aptekę i mieszkania. W latach 70. XIX w. do budynku kolegium dobudowano skrzydła pn. i wsch. W latach 1956-1957 d. klasztor został przebudowany dla potrzeb Muzeum Okręgowego. W latach 2003-2007 przeprowadzono kompleksowe prace remontowo-konserwatorskie dawnego kolegium oraz elewacji kościoła i dawnego klasztoru.

Opis

Zespół klasztorny Pijarów w Rzeszowie złożony z kościoła pw. Świętego Krzyża, klasztoru - obecnie Muzeum Okręgowe w Rzeszowie, kolegium - obecnie I Liceum Ogólnokształcące im. Stanisława Konarskiego i ogrodzenia. Zlokalizowany jest przy dawnej ul. Pańskiej, ob. 3 Maja łączącej zespół staromiejski i kościół farny z zamkiem. Kościół jest orientowany, dawny klasztor znajduje się po południowej stronie kościoła, a dawne kolegium pijarskie po stronie północnej. Od wschodu 2 przewiązki łączące dawny klasztor z XX-wiecznymi budynkami muzeum.

Kościół parafialny, barokowy, jednonawowy, założony na planie 2 prostokątów, z trójprzęsłową nawą i węższym prezbiterium, zamkniętym prostą ścianą. Od zachodu po obu stronach nawy znajdują się kwadratowe wieże, po północnej stronie prezbiterium prostokątna zakrystia. Do zakrystii i nawy przylega 8-boczna kaplica. Prezbiterium i nieznacznie wyższa nawa ze stromymi dwuspadowymi dachami, nad kaplicą dach wielospadowy z latarnią. Wieże o wysokości równej kalenicy dachu nad nawą, zwieńczone dzwonowatymi hełmami.

Kościół murowany z cegły. Ściany otynkowane. Dachy pokryte są blachą miedzianą.

Elewacja frontowa kościoła z 2 symetrycznie rozmieszczonymi wieżami i szczytem pośrodku, podzielona wydatnym gzymsem z belkowaniem na 2 części. Pionowe podziały za pomocą 6 pilastrów, przechodzących nad gzymsem w lizeny. Główne drzwi wejściowe w osi środkowej ujęte portalem z przerwanym przyczółkiem łukowym i kartuszem z tablicą inskrypcyjną pośrodku. Po bokach symetrycznie rozmieszczone drzwi do wież z analogicznymi, węższymi portalami z rzeźbionymi popiersiami Madonny i Chrystusa. W polach pomiędzy portalami półkoliście zakończone wnęki z rzeźbami świętych, zapewne śś. Pryma i Felicjana. Nad gzymsem w osi środkowej okno prostokątne, po bokach okna ośmiokątne. W najwyższej kondygnacji szczytu i wież okna prostokątne półkoliście zakończone, z podokiennikami w formie ślepych balustrad tralkowych. Szczyt z trójkątnym zwieńczeniem i bocznymi spływami. Elewacja południowa z półkoliście zakończonymi oknami. Przy elewacji północnej dobudowana kaplica przykryta wielospadowym dachem, zwieńczona latarnią. Obok parterowa kruchta z prostokątnymi oknami, powyżej półkoliste okno nawy. Elewacja wsch. - powyżej gzymsu szczyt z 4 lizenami i wąskimi gzymsami, zwieńczona trójkątnym tympanonem z bocznymi spływami i owalnym okienkiem. Poniżej okno prostokątne, zakończone półkoliście. Nawa przykryta jest sklepieniem kolebkowym z lunetami, prezbiterium nieckowym z lunetami, zakrystia kolebkowym. Ściany podzielone filarami z kapitelami kompozytowymi podpierającymi wydatne belkowanie. Sklepienia posiadają bogatą dekorację stiukową autorstwa Goivanniego Battisty Falconiego. Portal drzwi do zakrystii renesansowy, uszaty, z kartuszem herbowym w nadprożu. Kaplica św. Józefa otwarta do nawy półkolistą arkadą. Wnętrze kaplicy podzielone wnękami arkadowymi z drzwiami bocznymi wyjściowymi, do zakrystii i na ambonę, na górze okna lub wnęki. Chór muzyczny trójskrzydłowy, załamany, część środkowa podsklepiona. Wyposażenia wnętrza XVIII-wieczne: rokokowe ołtarze główny i boczne oraz organy, regencyjna ambona, marmurowa rzeźba nagrobna Jerzego Ignacego Lubomirskiego i 9 epitafiów rodu Lubomirskich, 2 ławki kolatorskie, 5 konfesjonałów oraz ławki dla wiernych. Zegar na wieży z 1701 r. oraz dzwon z 1683 r.

Klasztor - obecnie muzeum, na rzucie prostokąta, złożony z 4 skrzydeł usytuowanych wokół prostokątnego wirydarza. Skrzydła jednotraktowe, na parterze od strony wirydarza d. krużganek arkadowy, na piętrze korytarze. Skrzydło wsch. przedłużone poza prezbiterium kościoła. Skrzydła piętrowe, od pd. 2 głębokie ryzality na przedłużeniu skrzydeł wsch. i zach. W skrzydle zach. od strony dziedzińca ryzalit mieszczący klatkę schodową. Skrzydła i ryzality przykryte dachami 4-, 3- i 2-spadowymi. Budynek murowany z cegły, otynkowany, dachy pokryte blachą miedzianą. W elewacji frontowej pozorny 3-osiowy ryzalit z wnękami arkadowymi w parterze mieszczącymi drzwi wejściowe i okna, dekorowany pozornym boniowaniem, w poziomie piętra 4 lizeny, zwieńczony trójkątnym szczytem. Kondygnacje w elewacji frontowej i elewacjach pozostałych rozdzielone wąskim gzymsem, zwieńczone gzymsem z belkowaniem (w elewacji frontowej) i gzymsem fasetowym w pozostałych elewacjach. Okna prostokątne w obramieniach. Wnętrza parteru sklepione - w korytarzach oraz części pomieszczeń kolebkowe z lunetami, w dawnym refektarzu w ryzalicie południowo-wschodnim klasztorne z lunetami i zwierciadłem, w pomieszczeniu w skrzydle wschodnim za prezbiterium kościoła nieckowe z lunetami w narożnikach i geometryczną dekoracją stiukową. Na piętrze korytarze i część pomieszczeń ze sklepieniami, w pozostałych sufity płaskie. We wnętrzach parteru bogata dekoracja malarska o dużej wartości artystycznej z ok. 1695 r.

Kolegium - obecnie liceum, na rzucie litery C. Skrzydła pierwotnie jednotraktowe z korytarzem. Skrzydło pn. przebudowane z ukośną dobudówką z XX w., do skrzydła wsch. dobudowana przewiązka łącząca się z XX-wieczną salą gimnastyczną. W korytarzach i kilku pomieszczeniach parteru i pietra skrzydła zachodniego i północnego zachowane są sklepienia kolebkowe i krzyżowe z lunetami. Elewacje analogiczne do elewacji d. klasztoru.

Ogrodzenie od strony wschodniej i południowej zespołu, od wschodu przebiegające krawędzią skarpy, murowane z kamienia łamanego i cegły. W początku XXI w. odnowione. Dolne partie być może są pozostałością fortyfikacji miejskich.

Obiekt dostępny dla zwiedzających. Zwiedzanie dawnego klasztoru w godzinach otwarcia muzeum, d. kolegium po uzgodnieniu.

Opr. Mieczysław Kuś, 16.12.2014 r.