W późnym okresie stanisławowskim Puławy zostały główną siedzibą rodu Czartoryskich, stając się na przełomie XVIII i XIX w. ośrodkiem myśli politycznej i idei patriotycznych w dobie rozbiorów, których wyrazem był program ideowy puławskiego parku, będącego ukoronowaniem działalności księżnej Izabeli Czartoryskiej. Wyjątkowe walory cechują pierwsze w Polsce muzeum założone w pawilonach parkowych: Świątyni Sybilli i Domu Gotyckim - pierwowzór muzeum pamiątek narodowych i rodowych, które stało się zalążkiem późniejszego Muzeum Polskiego w Raperswilu i Muzeum Czartoryskich w Krakowie. 

Komponowany przez Chrystiana Piotra Aignera, J. Savage`a i P. Verniera według zamysłu Izabeli Czartoryskiej park, programowo stylizowany na "ogród wolności" oraz afirmację rodzimych drzew i ojczystego krajobrazu, wciąż cechuje oryginalność stylistyczna. Nowe formy ogrodowe (klomb, kępa, aleja gotycka, aha, grota, łacha) utrwalone są w ikonografii i częściowo zachowane w reliktach ogrodowych. Zarówno w przypadku założenia parkowego, jak i pałacu „Marynki”, dawnej kaplicy dworskiej oraz dwóch głównych pawilonów parkowych, programowo wkomponowanych w roślinność parku i malowniczą topografię nadwiślańskiego krajobrazu, osiągnięto niemal pełny stopień zintegrowania czasu powstania z artystycznym wyrazem i wspólnym przekazem ideowym. Na wskroś „rzymska” Świątynia Sybilli wyrażała ideę pamięci narodowej powiązaną z nadzieją na odzyskanie wolności, zawartą w napisie „Przeszłość Przyszłości” umieszczonym nad wejściem. Swoistym dopełnieniem tego narodowego sanktuarium było umieszczenie przez Czartoryskich w dolnej sali świątyni obelisku upamiętniającego bohaterską śmierć księcia Józefa Poniatowskiego w 1813 r. Program pamięci rodowej miała natomiast wypełniać górująca nad najstarszą częścią Puław kopułowa kaplica, dedykowana pamięci Marii Zofii z Sieniawskich Czartoryskiej. Bezpośrednie nawiązanie do rzymskiego Panteonu wskazuje na zamiar uczynienia z niej rodowego mauzoleum. Wszystkie budynki wzniesione przez Ch. P. Aignera wykazują wybitne walory architektoniczne, stanowiąc „podręcznikowe” przykłady klasycystycznego lub romantycznego nurtu architektury początków XIX w. 

Część rezydencjonalna założenia była wielokrotnie przekształcana. Aignerowska przebudowa frontowych barokowych alkierzy w boczne skrzydła pałacu pogłębiła swoisty eklektyzm budowli, zapoczątkowany jeszcze przez Deybla pozostawieniem tylmanowskiego „bastionowego” kształtu elewacjom pałacu od strony Wisły. Podobnie uczynili architekci Górecki i Ankiewicz przy kolejnych przebudowach pałacu w XIX w. wprowadzając neogotyckie formy do pałacowego wnętrza, zachowując jednak w części dawne elementy – rokokową sień i arkadowy taras na froncie (wraz z częścią wystroju rzeźbiarskiego), podczas gdy pozostałym partiom elewacji frontowej i skrzydeł bocznych nadali szatę „urzędowego” klasycyzmu. W ten sposób budynek pałacu objawia swą złożoną historię, a brak stylistycznej spójności jest świadomym zabiegiem architektów, z których Tylman z Gameren, J. Z. Deybel i Ch. P. Aigner należą do czołowych twórców swych czasów działających w Polsce. 

Historia 

Pierwszym udokumentowanym obiektem przyszłego założenia pałacowo-ogrodowego w Puławach była stylizowana na dwór obronny barokowa willa wzniesiona na wysokim brzegu Wisły, w l. 1671-1677 (?) wg rysunków i pod nadzorem arch. Tylmana z Gameren na zlecenie marszałka wielkiego koronnego Stanisława Herakliusza Lubomirskiego. Miała być ofiarowana jego pierwszej żonie - Zofii z Opalińskich, znanej sawantce i dziedziczce tych terenów, rezydującej w pobliskiej Konińskiej Woli. Mimo przedwczesnej śmierci Zofii (zm. 1675 r.) prace budowlane, wyposażenie wnętrz i zagospodarowanie otoczenia w postaci tarasowego ogrodu od strony Wisły zostały doprowadzone do końca (wg relacji F. Tannera z 1677 r.). Klucz końskowolski wraz z Puławami formalnie odziedziczyła w 1702 r. jedyna córka Z. Lubomirskiej -  Elżbieta Sieniawska, której nie dane było długo cieszyć się pałacem, poważnie zniszczonym w 1706 r. przez wojska szwedzkie Karola XII. Rozpoczęta przez Sieniawską w 1722 r. „oszczędnościowa” odbudowa i modernizacja pałacu nie została ukończona do jej śmierci w 1729 r. Udało się to natomiast jej córce Marii Zofii z Sieniawskich Czartoryskiej, która wraz mężem – ks. Augustem Czartoryskim podjęła w 1731 r. zasadniczą przebudowę całego założenia pałacowego w duchu saskiego rokoka. Pracami kierował zatrudniony jeszcze przez Sieniawską Franciszek Mayer, w oparciu o projekt saskiego architekta Jana Zygmunta Deybla, uzupełniony rysunkiem rokokowego wystroju salonu paryskiego projektanta Juste-Aurèle Meissonniera. Pałac nieco rozbudowano przedłużając alkierze i scalając z korpusem dwa narożne gabinety oraz ujmując główny dziedziniec parą piętrowych oficyn. Na dziedziniec przedni prowadził mostek nad sucha fosą, flankowaną parą kordegard. Powiększono też znacznie geometryczny ogród w kierunku pd. z włączeniem zalesionego terenu tzw. „dzikiej promenady” (rozplanowanie założenia wraz z alejami ukazują zachowane plany z 2 poł. XVIII w.). Puławy pełniły wówczas rolę wiejskiej rezydencji Czartoryskich. Przebudowa pałacu zaowocowała powstaniem silnego dworskiego ośrodka rzeźbiarskiego kierowanego przez Eliasza Hoffmanna, intensywnie działającego na terenie Lubelszczyzny aż do lat 60. XVIII w. 

Zasadniczy wzrost znaczenia Puław datuje się od 1784 r., kiedy to książę Adam Kazimierz Czartoryski - filar politycznego stronnictwa „Familii”, poróżniwszy się z kuzynem, królem Stanisławem Augustem, przeniósł swój dwór z Warszawy do Puław. Jednakże główną postacią decydującą o wzroście pozycji Puław w okresie rozbiorów stała się żona księcia - Izabela z Flemingów, prowadząca szczególnie aktywną działalność na polu kultury. Z jej inicjatywy dokonano zasadniczej transformacji geometrycznego ogrodu w romantyczny park krajobrazowy o charakterze heroiczno-patriotycznym. Służyło temu zwielokrotnienie powierzchni parku oraz budowa nowych pawilonów ogrodowych, z których dwa – Świątynia Sybilli (1801 r.) i Dom Gotycki (1809 r.) przeznaczone były na muzea, których zbiory służyć miały „lubownikom starożytności”. Jak sama wyjaśniała w przedmowie do katalogu zbiorów, ideą przewodnią było pokazanie w klasycystycznej Świątyni Sybilli pamiątek narodowych, związanych z dawnymi i współczesnymi Czartoryskiej historycznymi postaciami Polski, Dom Gotycki natomiast miał gromadzić pamiątki zagraniczne (wśród nich „Dama z łasiczką” Leonarda da Vinci, zaginiony „Portret młodzieńca” Rafaela i „Krajobraz z miłosiernym Samarytaninem” Rembrandta), jednakże jego zewnętrznym ścianom nadano charakter narodowego lapidarium z ułomkami dekoracji architektonicznej i rzeźbiarskiej „wyjętymi” ze zrujnowanych polskich zamków i kościołów. Obie budowle były dziełem architekta Chrystiana Piotra Aignera, urodzonego w Puławach syna dworskiego stolarza, wykształconego we Włoszech za pieniądze Czartoryskich. Aigner był również twórcą klasycystycznego pałacu dla córki Marynki – księżnej Marii Wirtemberskiej, oranżerii zw. Domkiem Greckim oraz kaplicy pałacowej – pomniejszonej wersji rzymskiego Panteonu. Obecność dworu przyciągnęła licznych oświeceniowych luminarzy kultury: księży literatów F. Zabłockiego, G. Piramowicza i J. P. Woronicza, poetę F. Kniaźnina, malarza J. P. Norblina, grafika Rychtera oraz muzyków (orkiestra F. Lessela). 

Następstwem czynnego wsparcia przez Czartoryskich powstania listopadowego poprzez objęcie przez ks. Adama J. Czartoryskiego stanowiska prezesa powstańczego Rządu Narodowego Królestwa Polskiego, była konfiskata dóbr puławskich i konieczność opuszczenia kraju. W l. 1840-1843 pałac przebudowany został na potrzeby Aleksandryjskiego Instytutu Wychowania Panien wg proj. J. Góreckiego. Rozbudowano go o boczne skrzydła, połączone z parą dawnych oficyn bocznych na kształt prostokątnej podkowy. Przebudowa objęła również korpus do którego wprowadzono – kosztem likwidacji zewnętrznych rokokowych schodów i kilku pomieszczeń – wielką drewnianą klatkę schodową, co wymusiło obustronne poszerzenie frontowego traktu drugiego piętra, zaś architektura pałacu przybrała w znacznej mierze wyraz klasycystyczny. Miejsce salonu zajęła neogotycka kaplica katolicka, na górnym piętrze – kaplica prawosławna. W roku 1848 pożar klatki schodowej zniszczył korpus pałacu, który w następstwie został znacznie przebudowany wg proj. J. Ankiewicza – zmieniono konstrukcję klatki schodowej na żeliwną oraz przebudowano obie kaplice. Dzięki rozbiórce drugiego piętra w tylnym trakcie nowa kaplica katolicka otrzymała bardziej wyniosłe sklepienia palmowe. Do tak przebudowanego obiektu wprowadzony został przeniesiony tu w 1862 r. z warszawskiego Marymontu Instytut Politechniczny i Rolniczo-Leśny, którego krótką działalność zakończył wybuch powstania styczniowego, w którym uczestniczyła również znaczna część studentów instytutu (m.in. A. Gierymski i A. Chmielowski). W roku 1869 w zabudowaniach pałacowych ulokowano rosyjski Instytut Gospodarstwa Wiejskiego i Leśnictwa, który w okresie I wojny światowej (1917 r.) stał się już polskim badawczym instytutem naukowym (PINGW) – część dydaktyczną przejęła utworzona w 1918 r. warszawska Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego. W 1920 r. w przededniu bitwy warszawskiej pałac puławski był miejscem narady sztabowej dowództwa wojsk polskich pod przewodnictwem Józefa Piłsudskiego. W 1950 r. nastąpiła reorganizacja PINGW, z którego wyłoniono kilka specjalistycznych instytutów o profilu rolniczym, w tym Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa (IUNG) w Puławach, pod którego zarządem i opieką pozostaje większa część zespołu pałacowego wraz z parkiem. W l. 50. XX w. powróciło do Puław z należącego wcześniej do Zamoyskich Podzamcza k. Maciejowic kilka dawnych monumentów z czasów Czartoryskich: rzeźba Tankreda i Kloryndy oraz sarkofag poświęcony ks. Augustowi Czartoryskiemu, które rozmieszczone są na terenie parku.   

Opis 

Puławska rezydencja rozciąga się wzdłuż skarpy na wyniosłym wschodnim brzegu Wisły i zboczu doliny nieopodal historycznego brodu na Wiśle. Część środkową, wyznaczającą główną oś założenia, zajmuje zwrócony frontem na wschód dwupiętrowy korpus pałacu, którego niższe, jednopiętrowe skrzydła obejmują większą część dziedzińca honorowego z obszernym podjazdem i sadzawką w centrum. Przylega doń oddzielony ogrodzeniem dziedziniec przedni, przedzielony osiowo drogą dojazdową, przechodzącą mostkiem nad suchą fosą. Na przedłużeniu tej drogi znajduje się czterorzędowa aleja dojazdowa (Al. Królewska), natomiast fosa flankowana jest parą parterowych kordegard. Boczną strefę północną wyznacza Domek Żółty poprzedzony (niegdyś okrągłym) dziedzińcem, zaś  skrajną – zespół kaplicy dworskiej z dzwonnicą i schodami terenowymi oraz relikt alei przy skarpie. Stronę południową tworzy rozległe dwupoziomowe założenie parkowe zachowujące zasadniczy historyczny układ wnętrz ogrodowych, cenny starodrzew i bieg głównych alejek. Wnętrza ogrodu górnego akcentują dwa najważniejsze obiekty parkowe: stojąca na skraju urwiska Świątynia Sybilli oraz Dom Gotycki. W stromej skarpie od strony łachy wiślanej mieszczą się ciągi wykutych w opoce grot z dwoma wejściami w zboczu oraz szerokie tarasy rampowe, łączące plateau górnego ogrodu z dolną jego partią, na której północnym skraju zlokalizowany jest właściwy „dolny ogród” z Altaną Chińską. Powyżej altany znajduje się dolny wylot „pasażu angielskiego”, prowadzącego na boczny dziedziniec. Dolną partię południowego ogrodu tworzy gąszcz „dzikiej promenady” z pomnikiem Augusta Czartoryskiego o kształcie rzymskiego sarkofagu Scypiona. Promenada przecięta jest wąwozem z murowanym łukowym mostem na drodze prowadzącej ku leżącemu nad brzegiem łachy klasycystycznemu pałacowi Marynki, który wraz z obwiedzionym ogrodzeniem kolistym dziedzińcem zamyka od południa całe założenie. Zespół dopełniają: leżący na terenie Żulinek Domek Grecki – zachowany portyk nieistniejącej oranżerii, prowadzący do niego murowany mostek nad Głęboką Drogą oraz Łuk Rzymski – murowana brama w murze parkowym, stylizowana na antyczną ruinę naśladującą układ Łuku Tytusa. Teren parku od strony ul. Głębokiej i Drogę Głęboką otacza wysoki mur ogrodzeniowy z czasów Czartoryskich.