Ponadto jest obiektem o wartościach historycznych. Piotrkowska fara była XV-XVII wieku jedną z najważniejszych świątyń Rzeczpospolitej. Stała się miejscem synodów i innych zjazdów duchowieństwa i możnowładców z całego kraju. Pełniła też ważną rolę podczas gdy Piotrków stał się siedzibą Trybunału Koronnego.

Historia

Źródła archiwalne datują pierwotny, prawdopodobnie drewniany, kościół parafialny na rok ok. 1300. Murowana świątynia powstała z fundacji króla Kazimierza III Wielkiego, jednak budowana była aż do ok. 1400 r. 

Z XIV wiecznego kościoła zachowała się nawa główna w obecnej wielkości z kruchtą od zachodu i wieżą. Nawa zachowała swoją wysokość, choć w miejsce pierwotnego drewnianego stropu wzniesiono obecne sklepienia. Od wschodu do nawy przylegało krótsze i niższe niż obecnie prezbiterium. 

W 1435 roku do Piotrkowa zwołano zjazd duchowieństwa pod przewodnictwem biskupa Zbigniewa Oleśnickiego. W 1438 r. po raz pierwszy zwołano w Piotrkowie również sejm. Kościół farny gościł odtąd nie tyko najważniejszych dostojników kościelnych ale i świeckich. Piotrkowianie wdzięczni królowi za zwoływanie do ich miasta ważnych obrad państwowych, zapoczątkowali w 1445 roku zwyczaj codziennego, dziewięciokrotnego bicia w dzwony umieszczone w wieży kościoła farnego ku czci poległych w 1444 roku pod Warną. 

W 1456 roku odbył się pierwszy w Piotrkowie Trybunalskim synod pod przewodnictwem arcybiskupa Wojciecha Wężyka. 

W 1467 z fundacji Stanisław Ostoi, do ściany południowej nawy dobudowano kaplicę pod wezwaniem świętych Panny Marii, Leonarda, Katarzyny, Małgorzaty i Urszuli (od 1658 r. pw. św. Krzyża).

W I ćw. XVI wieku z fundacji królowej Bony wydłużono prezbiterium o 5 m. w kierunku wschodnim. Wówczas też wraz z nawą otrzymało ono nowe, wyższe sklepienia – kolebkowe z lunetami, zdobione gwiaździstymi żebrowaniami. 

Pierwotnie prezbiterium było niższe, przykryte płaskim stropem, o czym świadczą ślady dawnego szczytu z ceglanymi laskowaniami. Śladami po drewnianym stropie nad nawą są zachowane na strychu otwory moculcowe. 

Po tym jak przeniesiono sejmy do Warszawy, Piotrków nie stracił na znaczeniu. W 1578 roku utworzono tu Trybunał Koronny – najwyższy sąd Rzeczpospolitej. Kościół farny natomiast stał się miejscem odprawiania rannych mszy świętych, na których musieli pojawiać się przed każdym posiedzeniem deputaci trybunalscy. Poza tym mury świątyni były świadkiem tak zwanego powszechnego wotowania, czyli akceptowania deputatów wybranych na sejmikach szlacheckich. 

W tym czasie jedno z pomieszczeń, potężnej, ceglanej, siedmiokondygnacyjnej wieży farnej służyło jako archiwum. W izbie nad kruchtą przechowywano najcenniejsze dokumenty miejskie: księgi sejmowe, trybunalskie i ziemskie. Ostatni synod piotrkowski odbył się 22 maja 1628 roku, a zwołał go prymas Jan Wężyk. 

W 1654 od strony południowej dobudowano kaplicę pw. św. Jana Chrzciciela (rozebrana po pożarze w 1786 r.). Przed 1657 r. wieża otrzymała nowy, barokowy hełm (na ilustracji Pufendorfa, widoczne są już hełmy z latarnią obecnie pokrywające wieżę). Na wysokości ostatniego piętra widoczne są arkadowe blendy, natomiast na niższych piętrach znajdują się strzelnice oraz okna o kształcie ostrołukowym i zwienczone łukiem pełnym. 

W 1674 roku rozpoczęto budowę kaplicy przy połnocnej ścianie nawy głównej pw. św. Józefa (obecnie pw. Matki Boskiej Częstrochowskiej) z fundacji Elżbiety i Krzysztofa Amendów – piotrkowskich mieszczan. 

W 1686 r. dokonano barokizacji kaplicy pw. św. Krzyża i obie kaplice upodobniły się, poprzez pokrycie sklepień dekoracjami stiukowymi. 

W 1731 r. pożar zniszczył hełm wieży farnej, ale katastrofą groziły również ścianom wieży. Remont rozpoczęto niezwłocznie, prowadził je proboszcz Władysław Rychłowski. W jego wyniku na wyremontowanym hełmie wieży znalazł się herb prałata Rychłowskiego – Samson. 

W 1786 r. kolejny pożar stopił dzwony, zniszczył hełm wieży i jej mury oraz dach kaplicy św. Jana Chrzciciela. Remont zakończył się 1788 r., na wieży zawisły trzy nowe dzwony. Nie udało sie uratować kaplicy. Wobec bardzo wysokich kosztów remontowych, zdecydowanoa o jej rozebraniu. 

W 1860 r. wyremontowano przeciekające dachy i kopuły kaplic, podjęto również generalny remont kaplicy św. Krzyża, a w nawie położona została psadzka z płyt  piaskowca. 

W latach 1872-1878 kościół został przebudowany zgodnie z projektem architekta Ignacego Markiewicza. Chcąc powiekszyć kościół zlikwidowano w przebiterium wtórnie umieszczoną zakrystię, nową dobudowano do południowej ściany prezbiterium.

W północnej ścianie prezbiterium wykuto okno doświetlajace wnętrze, obniżono poziom posadzki prezbiterium, wykonano nowy, murowany chór muzyczny. W prezbiterium poszerzono arkady wejściowe do kaplic bocznych. Wyremontowano ściany wieży, wykonano portale, a przy południowej ścianie wieży wzniesiono wieżyczkę komunikacyjną. Wnętrze poddano regotycyzacji. 

W 1936 r. podjeto wyminę posadzki ujednolicajac poziomy posadzek w całym kościele. Płyty kamienne zastąpiono ceramicznymi. Stara posadzka z płyt piaskowca pozostała jedynie w kruchcie pod wieżą. 

W 1939 r. zabezpieczono pękniecie wieży przez wzmocnienie jej zastrzykami z cementu. W czasie II wojny światowej w wieży Niemcy zlokalizowali punkt obserwacyjny. 

W ostatnich latach przeprowadzono prace konserwatorskie ceglanego lica wieży kościelnej, szczytu schodkowego, szkarp i sterczyn oraz pierwszy etap wzmocnienia posadowienia.

Opis

Kościół znajduje się w obrębie Starego Miasta, na południowy wschód od Rynku Trybunalskiego. Położony jest na ogrodzonej działce wypełniającej kwartał ograniczony ulicami: Krakowskie Przedmieście, Starowarszawska, Zamurowa, Garncarska. Tę samą parcelę zajmuje również plebania oraz kancelaria parafialna, wokół fary znajduje się teren dawnego cmentarza. Kościół jest orientowany. Reprezentuje styl gotycki z barokowymi kaplicami i hełmem wieży oraz neobarokowymi przekształceniami. 

Prezbiterium wzniesione na planie wydłużonego prostokąta, zamknięte od wschodu trójbocznie, czteroprzęsłowe. Wzdłuż ścian bocznych prezbiterium wzniesiono parterowe przybudówki, na planach prostokątów. Południowa mieści zakrystię, północna kaplicę przedpogrzebową. Nawa na rzucie prostokąta zbliżonego do kwadratu, dwuprzęsłowa, z przęsłem chóru muzycznego od zachodu. Od zachodu do nawy przylega wieża, wzniesiona na planie prostokąta. Przy południowej ścianie wieży wieżyczka komunikacyjna wzniesiona na planie kwadratu o ściętych narożnikach. Do ścian bocznych nawy przylegają kaplice: św. Krzyża (od południa) i Matki Boskiej Częstochowskiej (od północy). Obie wzniesione na rzutach prostokątów. Oś prezbiterium przesunięta nieco w kierunku północnym, w stosunku do osi nawy. 

Kościół jest jednonawowy, z niższym prezbiterium. Prezbiterium i nawa przykryte osobnymi dachami, wysokimi, dwuspadowym, nad zamknięciem prezbiterium od wschodu trzy połacie dachu. Sponad dachów na wysokości belki tęczowej wyrasta szczyt schodkowy z pionowymi wydłużonymi blendami rozdzielonymi lizenami. W zwieńczeniu sygnaturka. Wieża zachodnia zwieńczona hełmem, w części dolnej czworobocznym, w górnej przechodzącym w ośmiobok, na którym wsparta jest ażurowa galeria z balkonem. W zwieńczeniu ośmioboczna, gruszkowata kopuła zakończona metalowym krzyżem. Nad kaplicami kopuły zwieńczone ażurowymi latarniami, te ostatnie również przykryte kopułami. Nad każdą z kaplic metalowy krzyż. Wieżyczka komunikacyjna z dachem ośmiopołaciowym, o niewielkim kącie nachylenia, nad którym wyrasta latarnia z blendami. Hełm latarni w kształcie ostroboku, zwieńczony metalowym krzyżem. Przybudówki kryte dachami pulpitowym z uskokowymi szczytami od wschodu. 

Budowla wzniesiona z cegły, z przewaga wątku polskiego. Nawa, prezbiterium oraz wieża oszkarpowane. Ściany nawy i prezbiterium tynkowane. Bez tynku pozostają szkarpy i zewnętrzne ściany wieży zachodniej oraz dekoracyjne, uskokowe zwieńczenia z tynkowanymi blendami. W ścianie wieży zachowane glazurowane główki ceglane. Prezbiterium i nawa przykryte sklepieniami kolebkowymi z lunetami zdobionymi gwiaździstym żebrowaniem. W kaplicach kopuły z latarnią, w kruchcie pod wieżą sklepienie krzyżowo-żebrowe, w przybudówkach stropy płaskie. 

Nad prezbiterium i nawą więźba jętkowa, dwustolcowa, połączona ze storczykiem. Prezbiterium kryte dachówką ceramiczną zakładkową, nawa esówką. Kaplice boczne, hełm wieży, wieżyczki komunikacyjnej oraz przybudówek kryte blachą.

W prezbiterium, nawie i przybudówkach posadzki ceramiczne, w formie biało-czarnych kwadratów układanych w mozaikę. W kruchcie prostokątne płyty kamienne. 

Schody na chór muzyczny metalowe, kręcone z rdzeniem, schody wieżyczki komunikacyjnej murowane, jednobiegowe, kręcone z rdzeniem, schody wieży drewniane, łamane, jednobiegowe.

Otwory okienne prezbiterium i nawy obustronnie tynkowane rozglifione, ostrołukowe od zewnątrz ujęte szeroką płaską. Okna metalowe stałe, pojedyncze, wielokwaterowe z nadświetlem wypełnionym motywem czteroliścia i rybich pęcherzy. Środkowe okna prezbiterium z witrażami, wielopoziomowe. Otwory okienne kaplic obustronnie rozglifione, prostokątne, zwieńczone łukiem pełnym, z oknami jak w nawie i prezbiterium. Otwory okienne wieży: na drugiej kondygnacji prostokątne zwieńczone prosto, na 5 prostokątne zwieńczone łukiem ostrym, z bogato profilowanymi ościeżami, na 6 kondygnacji prostokątne zwieńczone łukiem odcinkowym, wyżej otwory prostokątne zamknięte łukiem pełnym w oknach drewniane żaluzje. W przybudówkach otwory prostokątne, zwieńczone łukiem pełnym, z oknami metalowymi, pojedynczymi, z ruchomym nadświetlem. Okna wieżyczki komunikacyjnej prostokątne, zakończone łukiem pełnym, okna metalowe, stałe, pojedyncze. Dwa portale drzwiowe w kruchcie pod wieżą. Otwory prostokątne zwieńczone oślim grzbietem, tynkowane z bogato profilowanymi ościeżami. Drzwi drewniane, ramowo-płycinowe, dwuskrzydłowe, z nadświetlem. Nadświetle zwieńczone oślim grzbietem, podzielone na trzy pola, w każdym czworoliść. 

Elewacje: Ściany prezbiterium i nawy oszkarpowane, zwieńczone profilowanym gzymsem. W elewacji wschodniej, między szkarpami trzy ślepe nisze ze śladami zamurowanych okien. Środkowa zamknięta łukiem odcinkowym, boczne łukiem pełnym. Elewacje kaplic gładko tynkowane, zwieńczone gzymsami. Naroża kaplicy św. Krzyża ujęte szkarpami. Każda z elewacji kaplicy MB Częstochowskiej ujęta pilastrami, na ścianie północnej pilastry z głowicami jońskimi. 

Elewacje wieży gładkie, ceglane, na każdej kondygnacji jedna oś umieszczona centralnie. Portale zwieńczone oślim grzbietem, pozostałe prostokątne, zwieńczone łukiem pełnym. Na wysokości ostatniej kondygnacji, elewacje obiega pas blend prostokątnych, zwieńczonych łukiem pełnym. W osi centralnej okno. Ścianę frontową wieży ujmują szkarpy, w szkarpie północnej wnęka na planie półkola z rzeźbą św. Jana Nepomucena. Wieżyczka komunikacyjna, przy południowej szkapie wieży, dekorowana blendami - prostokątnymi zwieńczonymi prosto oraz prostokątnymi zwieńczonymi łukiem ostrym i płycinami ujętym w profilowane ramy. Pod gzymsem biegnie konsolkowy fryz. 

We wnętrzu kościoła zwraca uwagę silnie wydłużone prezbiterium, otwarte na nawę ostrołukową arkadą przesuniętą na osi nawy w kierunku północnym. Przejścia do kaplic bocznych wyznaczone szerokimi arkadami, do kruchty pod wieżą arkada zwieńczona łukiem ostrym. Na ścianie zachodniej murowany chór muzyczny wsparty na trzech arkadach. W kopułach kaplic bocznych dekoracja stiukowa z XVII w. W dwóch środkowych oknach prezbiterium witraże z 1923 r. Ołtarz klasycystyczny pw. Zaśnięcia Matki Boskiej i św. Jakuba ufundowany w 1808r., przekształcony w 1873 r. zgodnie z projektem arch. Ignacego Markiewicza. Zachował się w centrum późnogotycki obraz Zaśnięcia Matki Boskiej z I dekady XVI w. sprowadzony do Piotrkowa przez królową Bonę, a wiązany z warsztatem małopolskim. Na zasuwie tegoż widnieje obraz św. Jakuba w zwieńczeniu Ecce Homo – oba z 1875 r., pędzla Rafała Hadziewicza. Po bokach ołtarza rzeźby świętych biskupów. W kościele znajdują się cztery ołtarze boczne. Dwa pochodzące z 1776 r. ufundowane przez mieszczan piotrkowskich - Antoniego i Kunegundę Maruszewskich. Poświęcone św. Antoniemu (tu obrazy malowane przez Rafała Hadziewicza) i Matce Boskiej Nieustającej Pomocy z obrazem Cesarzowej Kunegundy w zwieńczeniu. 

Następny ołtarz pochodzącym z 1758 r., ufundował proboszcz Antoni Klichowski. Centralne miejsce zajmuje w nim XVII-wieczny krucyfiks flankowany rzeźbami Matki Boskiej i Marii Magdaleny. Kolejny pw. Matki Boskiej Częstochowskiej ufundowany w 1780 r. przez Szymona Żuchowskiego - proboszcza z Będkowa. W centrum ołtarza obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem (malowany przez 1910 r) na zasuwie obraz przedstawiający Święta Rodzinę. Przy kolumnach rzeźby św. Anny i św. Szymona. 

W kościele znajduje się również ciekawa chrzcielnica z 1641 r., barokowe stalle z I poł. XVII w. przeniesione z klasztoru franciszkanów piotrkowskich oraz barokowa ambona z pocz. XVIII w.

Polichromia kościoła pochodzi z 1966 r. i związana jest z tematyka milenijną. 

Kruchta kościoła otwarta codziennie, wnętrze przy okazji nabożeństw.

Oprac. Agnieszka Lorenc-Karczewska, OT NID w Łodzi, 13.06.2016 r.