i kościoła zaprojektowanego przez Chrystiana P. Aignera w latach 1817-1819, jest świadectwem świetności miasta Opatówka. Imponuje swą ceglaną bryłą w panoramie miasta i prezentuje jednolity wyraz architektoniczny oraz wyposażenie.

Historia

Opatówek otrzymał prawa miejskie po 1838 roku nadane przez Kazimierza Wielkiego. Z inicjatywy arcybiskupa gnieźnieńskiego Jarosława Skotnickiego herbu Bogoria ok. 1360 r. wzniesiono zamek i murowany jednonawowy kościół. Zamek przetrwał do 1817 r., a do dziś zachowały się jego relikty. Kościół uległ w późniejszym okresie różnego rodzaju przebudowom. W 1440 roku miasto przeniesiono na prawa średzkie. Dobra opatóweckie od XIV w. do 1793 r. były własnością arcybiskupstwa gnieźnieńskiego. W 1807 r. Klucz opatówecki stał się wskutek donacji Napoleona I Bonaparte własnością gen. Józefa Zajączka, który w l. 1815-1826 był namiestnikiem Królestwa Polskiego. Za jego to sprawą Opatówek zaczął się rozwijać, przeprowadzono reformę czynszową i samorządową. Wówczas przybyli do Opatówka niemieccy fabrykanci – bracia Fiedlerowie, którzy w l. 1824-31 wznieśli fabrykę sukna (ob. Muzeum Historii Przemysłu), folusz, wozownię i domy pracownicze. W l. 1826-59 dobra był własnością Radoszewskich, następnie Fundukleja i fabrykantów z Ozorkowa Schlösserów. Parafię w Opatówku erygowano 1360 roku. Wzniesiony wkrótce kościół nosił wezwanie św. Doroty. Prawdopodobnie na pocz. XVII w. wybudowano po północnej stronie kościoła kaplicę pw. Św. Anny, pryz której powstało Bractwo Św. Anny istniejące do dziś. W latach 1817-1819 dzięki staraniom gen. J. Zajączka nastąpiła gruntowna przebudowa kościoła prawdopodobnie wg projektu Chrystiana Piotra Aignera jednego z najwybitniejszych polskich architektów doby klasycyzmu (autora m.in. przebudowy Pałacu Namiestnikowskiego w Warszawie, zamku w Łańcucie czy Domku Gotyckiego i Świątyni Sybilli w Puławach). Prace w Opatówku nadzorował  budowniczy Wojciech Albert Lange. Kościół przebudowano w modnym wówczas stylu gotyku romantycznego. Bryłę kościoła otaczały kolumny, na których wsparty był dach kryty dachówką. Do kościoła przylegały dwie kaplice, zakrystia i skarbiec. Od zachodu, nad wejściem do kościoła wznosiła się wieża zwieńczona ostrosłupowym hełmem i czterema ostrosłupowymi sterczynami. Pod kaplicą od północy przygotowano kryptę grobową dla kolatora gen. J. Zajączka. W 1864 r. kościół został odnowiony wraz z wyposażeniem. W 1877 r. parafia liczyła 3100 wiernych, a w 1897 r. – 3450. Przed 1897 rokiem powstała nowa murowana plebania oraz odrestaurowana została dzwonnica. W tymże czasie rozpoczęły się prace nad przebudową i powiększeniem zbyt małego kościoła. Do realizacji powyższych zamierzeń doszło dopiero w latach 1905-1910, gdy proboszczem był ks. Adam Marczewski. Twórcą projektu architektonicznego przebudowy kościoła w stylu neogotyckim z domieszką elementów neoromańskich został znany w tym czasie długoletni architekt diecezjalny Konstanty Wojciechowski (zaprojektował wiele kościołów głównie w diecezji włocławskiej, w tym jest autorem przebudowy i frontonu katedry we Włocławku). Powstała nowa większa świątynia. Nie rozebrano starej wieży, wymieniono na niej dach. Kościół został przeorientowany. Stary kościół posłużył za prezbiterium dla nowego, powstała nowa nawa główna i dwie boczne. Nad nowym wejściem od strony wschodniej wzniesiono dwie strzeliste wieże. Aby częściowo zachować charakter dawnego kościoła zachowano wieżę od zachodu, a na murach zewnętrznych naw bocznych wmurowano półkolumny połączone ślepymi arkadami. Wyremontowano kaplicę gen. Zajączka, do której prowadziły schody z kaplicy Św. Anny. Wokół kościoła posadzono drzewa i ozdobne krzewy. Przebudowie uległa również plebania, przy której założono ogród. Świątynia otrzymała podczas konsekracji, która miała miejsce 16 czerwca 1912 roku nowe wezwanie Najświętszego Serca Pana Jezusa. W 1919 r. Opatówek odwiedził nuncjusz papieski Achille Ratti, od 1922 r. – papież Pius XI. W 1937 r. ozdobiono prezbiterium polichromią przez artystę Jerzego Wronowskiego. W okresie 1940-1945 kościół został zamknięty dla Polaków przez niemieckie władze okupacyjne, a na plebanii i w organistówce miała swoją siedzibę niemiecka żandarmeria. Kościół służył niemieckim katolikom i ewangelikom.

Opis

Kościół parafialny w Opatówku usytuowany jest na płd.-zach. od centrum miasta, po południowej stronie ul. Kościelnej. Od wschodu sąsiaduje z plebanią otoczoną ogrodem, który sięga do rzeki Cienia. Od zachodu teren przykościelny sąsiaduje z parkiem dawnej rezydencji gen. Józefa Zajączka. Po przeciwnej stronie ul. Kościelnej usytuowany jest Domek Gotycki, tzw. Cukiernia, który powstał w l. 1818-1820 z herbem Zajączka na el. frontowej (obecnie siedziba Biblioteki im. Braci Gillerów). Kościół prezbiterium zwrócony ku zachodowi z lekkim odchyleniem ku południowi. Od wschodu zlokalizowane kaplica przedpogrzebowa oraz dzwonnica. Na słupach bramy na teren przykościelny ustawione są figury dwóch apostołów Św. Piotra i Św. Szymona. 

Świątynia w Opatówku zbudowana jest z cegły na podmurówce ceglanej. We fragmencie prezbiterium widoczne są elementy muru gotyckiego oraz zachowana jest wieża i część murów z kościoła z lat 1817-19. Kościół posadowiony na rzucie prostokąta. Monumentalną bryłę kościoła tworzą czteroprzęsłowy korpus trójnawowy, z szerszą nawą główną i węższymi bocznymi. Od wschodu usytuowane przęsło masywu wieżowego. Przęsło od zachodu o formie pseudotranseptu. Oba przęsła wydzielone masywniejszymi rozbudowanymi filarami. Pozostałe filary międzynawowe o znacznie mniejszym przekroju. Prezbiterium dwuprzęsłowe, prostozamknięte, z kwadratową więżą na osi. Od północy do prezbiterium przylega kaplica Św. Anny, od południa zakrystia z salką katechetyczną na piętrze. Fasada dwuwieżowa z wejściem głównym na osi. W południowej wieży znajduje się cylindryczna klatka schodowa na emporę organową oraz wieżę. Dach nawy głównej dwuspadowy, kryty dachówką. Nawy boczne nakryte dachami pulpitowymi o nieznacznym nachyleniu połaci, przedłużone do linii elewacji wieży przyprezbiterialnej. Wieża od zachodu oszkarpowana zwieńczona namiotowym dachem nieznacznie wyższa od kalenicy korpusu. Trójosiowy masyw wieżowy dominuje nad bryłą czworobocznymi wieżami z wysmukłymi, namiotowymi hełmami ze sterczynami i krzyżami oraz trójkątnym szczytem między wieżami. Elewacje zaakcentowane podwójnymi lizenami, zwieńczone fryzem kostkowym i profilowanym gzymsem podokapowym z wąskimi ostrołucznymi otworami okiennymi. Nawy boczne 12-osiowe oraz elewacja zachodnia 9 – osiowa rozczłonowane głębokimi ostrołucznymi arkadami wspartymi na kolumnach z dwupoziomowymi impostami (część dolna oktogonalna, górna kostkowa ze ściętymi w śmigę narożnikami i motywami krzyżyków maltańskich) i pseudoromańskimi bazami na oktogonalnych cokołach. Okna zamknięte ostrołucznie w głębokich rozglifieniach. 

Wnętrze kościoła o formie bazylikowej, trójnawowej. Nawy nakryte sklepieniami krzyżowo-żebrowymi, których żebra spływają na nadwieszone, wałkowe, potrójne służki z kielichowymi kapitelami z liściastą dekoracją wsparte na segmentowych kroksztynowych konsolach. Empora chórowa o szerokości przęsła wsparta na szerokiej arkadzie zamkniętej łukiem odcinkowym, z pełną balustradą podzieloną na cztery segmenty. Kaplica Św. Anny z nagrobkiem gen. J. Zajączka i umieszczoną kryptą grobową, nakryta płaskim sufitem z fasetą. W kaplicy widoczne od wschodu niewielkie gotyckie okno. Wśród wyposażenia wyróżnia się neogotycki drewniany ołtarz główny, bogato zdobiony, wykonany przez poznańskiego snycerza Nowakowskiego z ok. 1912 r. Centralnie w ołtarzu umieszczono postać Pana Jezusa z wizerunkiem Najświętszego Serca. W czasie uroczystości św. Doroty (6 lutego) postać Chrystusa zasłaniana jest obrazem św. Doroty, patronki poprzednich kościołów w Opatówku. Prezbiterium zdobi polichromia z 1937 r. Jerzego Wronowskiego, ucznia Józefa Mehoffera. Ozdobą kościoła są także liczne witraże. 

Kościół dostępny do zwiedzania z zewnątrz. Zwiedzanie wnętrza po uzgodnieniu w biurze parafialnym.

Oprac. Teresa Palacz, OT NID w Poznaniu, 25.03.2020 r.