i ponownym odzyskaniu w 2017 roku. Miasto prezentuje elementy od XIV wieku – relikty zamku arcybiskupów, zespół sakralny oraz rozwiniętymi w XVII-XIX wieku - zespół pałacowy związany z gen. Józefem Zajączkiem oraz świadectwa rozwoju sukiennictwa.

Historia

Ślady osadnictwa w obrębie Opatówka sięgają epoki żelaza i okresu halsztackiego. Dowodem na to są cmentarzyska ciałopalne i osady. Na obszarze miasta funkcjonowały osady kultury łużyckiej, przeworskiej, wczesnego i późnego średniowiecza. Prace wykopaliskowe z lat 80. XX wieku potwierdziły istnienie w XIV wieku na terenie parku pałacowego zamku arcybiskupów gnieźnieńskich. Przepływająca przez Opatówek rzeczka Cienia (zwana też Trojanówką) łącząca się z Pokrzywnicą, dopływem rzeki Prosna oraz lekkie piaszczyste gleby sprzyjały na tym terenie osadnictwu. Nazwa wsi pojawia się w dokumentach ok. poł. XIII w. W 1331 r. Opatówek został splądrowany i zniszczony przez Krzyżaków. Przy lokacji miasta niebagatelną rolę odegrał układ dróg oraz potrzeba budowy zamku obronnego. Prawa miejskie Opatówek otrzymał w 1338 roku z rąk Kazimierza Wielkiego. Arcybiskup gnieźnieński Jarosław Bogoria Skotnicki ok. 1360 r. wzniósł w mieście murowany zamek oraz kościół pw. Św. Doroty. Zamek istniał do pocz. XIX w. Otoczony był fosą z wjazdem przez zwodzony most od strony miasta. Z końca XIV w. pochodzi ukształtowanie rynku (ob. Pl. Wolności) oraz ulic: Kościelnej (d. Pałacowej), Poniatowskiego (d. Sieradzkiej) i Łódzkiej (d. Wartka). Z Tego okresu pochodzi przeważająca część podziałów gruntowych pod zabudowę. Miasto było małe i nie rozwijało się prężnie. Pewne ożywienie gospodarcze nastąpiło w poł. XVIII w., gdy dobrami arcybiskupimi zarządzał chorąży wieluński Taczanowski herbu Jastrzębiec. Wówczas to nastąpiła rozbudowa miasta, w którym znajdowały się 73 domy mieszkalne, a na środku rynku stał ratusz. Rozbudowano zamek arcybiskupi, na folwarku wzniesiono browar, obory i spichlerz. W mieście funkcjonowała szkoła parafialna. W 1793 r. nastąpiła konfiskata dóbr arcybiskupich, które stały się własnością państwa pruskiego. W 1807 r. Opatówek wraz z rozległymi dobrami klucza opatóweckiego w wyniku donacji Napoleona I Bonaparte stał się własnością gen. Józefa Zajączka herbu Świnka. Generał napoleoński w l. 1815-1926 był namiestnikiem Królestwa Polskiego. Za jego to przyczyną miasto zaczęło się gospodarczo rozwijać. Przeprowadzona została reforma czynszowa i samorządowa, na szeroką skalę zastosowano nowoczesne techniki upraw polowych. Częściowo w miejscu rozebranego zamku dla gen. Zajączka zbudowano nowy okazały pałac, przy którym zaprojektowano rozległy park krajobrazowy. Wg proj. Mikołaja Rouget zbudowano nowe zabudowania folwarczne. Wówczas powstały dwa obszerne podwórza z budynkami o klasycystycznych formach tj. stodoły, obory, owczarnie, spichrze i stajnie. Przy ul. Szkolnej zachowały się 3 wielorodzinne domy pracowników folwarku. W l. 1817-19 przebudowano gotycki kościół pw. Św. Doroty przypuszczalnie wg proj. Chrystiana Piotra Aignera. Jemu również z dużym prawdopodobieństwem należy przypisać projekt pawilonu ogrodowego Domku Gotyckiego nazywanego potocznie „Cukiernią”. Obecną formę kościół zawdzięcza znacznej przebudowie z l. 1905-1910 wg proj. arch. Konstantego Wojciechowskiego. Za gen. Zajączka sprowadzono do Opatówka z Niemiec – fabrykantów Fiedlerów, którzy w l. 1824-31 wznieśli fabrykę sukna. Po 1820 r. powstała cegielnia, która pozwoliła na wymianę drewnianych domów na murowane. Po śmierci Zajączka, którego doczesne szczątki złożono w opatowskim kościele, dobra stały się własnością rodziny Radoszewskich. Ignacy Radoszewski ufundował w 1857 r. młyn przemysłowy przy ul. Łódzkiej 32. W tymże roku Opatówek nabył nowy właściciel senator Jan Funduklej. W 1870 roku Opatówek dekretem cara Aleksandra utracił prawa miejskie, podobnie jak wiele innych miast na terenie Królestwa Polskiego. Majętność opatowską na licytacji nabył fabrykant z Ozorkowa Karol Schlösser. W miejscu zrujnowanego pałacu Zajączka ok. 1905 r. wzniósł nowy pałac w stylu szwajcarskim. Zmieniono w otoczeniu park oraz rozbudowano w ramach istniejących podwórzy folwark. W 1890 roku powstała fabryka lalek Pińczowskiego (ul. Łódzka 14). W 1902 r. Opatówek otrzymał połączenie z Warszawą i Kaliszem. W mieście wybudowano w 1906 r. stację kolejową. Mimo utraty praw miejskich nadal rozwijało się budownictwo mieszkaniowe, funkcjonował przemysł. Okres II wojny światowej przyniósł istotne zmiany komunikacyjne i przecięcie nową ul. Kaliską jednorodnego dotąd układu urbanistycznego. W 2017 roku Opatówek ponownie stał się miastem. Od 1999 roku jest siedzibą gminy, od 2017 r. miejsko-wiejskiej.

Opis

Miasto Opatówek położone jest na Wysoczyźnie Kaliskiej 10 km na wschód od Kalisza, nad rzeką Cienia, przy szlaku drogowym z Kalisza do Łodzi i Warszawy oraz linii kolejowej tej samej relacji.  

Brak źródeł pisanych o rozplanowaniu średniowiecznego Opatówka. Źródłem do analizy jest zachowany historyczny układ przestrzenny. Na jego obszarze czytelne są nawarstwienia kulturowo osadnicze. Z centralnie usytuowanym rynkiem, układem ulic z okresu średniowiecznej lokacji: ul. Kościelna (d. Pałacowa), ul. Poniatowskiego (d. Sieradzka), ul. Łódzka (d. Wartka) i ul. Kaliska, a także ulicami powstałymi w XVIII i XIX w., terenami zielonymi na pl. Wolności, przykościelnym i parkiem pałacowym. Z dominantą przestrzenną kościoła parafialnego oraz zabudową mieszkalną i gospodarczą. W krajobrazie miasta wyróżniają się budynki użyteczności publicznej jak Muzeum Historii Przemysłu (dawna Fabryka Sukna braci Fiedlerów), czy Miejska Biblioteka Publiczna im. Braci Gillerów, która pod koniec 2019 r. znalazła nowe lokum w Domku Gotyckim naprzeciwko kościoła parafialnego. A także budynki przemysłowe jak młyn i dawna Fabryka Lalek i Wyrobów Gumowych. 

Miasto ulokowane zostało wzdłuż drogi z Kalisza do Sieradza i Warty. Centrum miasta stanowił rynek, ob. Pl. Wolności o kształcie zbliżonym do ćwierci koła, obecnie częściowo zatartym, połączony ulicą Kościelną z dawną siedzibą arcybiskupów gnieźnieńskich i kościołem. Rynek powstał z przedlokacyjnego placu targowego, który dopiero po lokacji uległ zabudowie. Wokół tego najstarszego elementu miasta wytyczone zostały ulice. Z końca XIV w. oprócz rynku pochodzi ukształtowanie ulic: Kościelnej (d. Pałacowa), Poniatowskiego (d. Sieradzka) i  Łódzkiej (d. Wartka). Część wydzielonych wówczas działek pod zabudowę zachowała swój kształt i układ do czasów współczesnych. W połowie XVIII wieku w mieście wymieniany jest ratusz stojący pośród rynku, 73 domy oraz nowe obiekty na folwarku. W 1801 roku obok istniejącej szkoły parafialnej powstała Szkoła Elementarna. Od 1807 r. za czasów gen. Józefa Zajączka Opatówek zaczyna się rozwijać. Ewolucji przestrzennej ulegają dawne ogrody zamkowe, powstaje park krajobrazowy z nowym pałacem godnym namiestnika Królestwa Polskiego. Rozbudowie ulega zabudowa folwarczna i domy dla służby folwarcznej (ul. Szkolna 2, 4 i 6) oraz kościół parafialny. Przy ul. Poniatowskiego i Pl. Wolności powstaje klasycystyczna zabudowa Fabryki Sukna (folusz, wozownia i magazyn), a przy ul. Kościelnej i Pl. Wolności 11/17  powstają domy  pracowników fabrycznych. W okresie XIX wieku rozwinięto w mieście komunikację, powstał nowy fabryczny trakt z Kalisza do Sieradza, wybudowano dwa nowe mosty. Sieć uliczną z XIV w. dopełniły ulice boczne, które ulegały częstym modyfikacjom. Nowe ulice podzieliły obszar miasta na bloki różnej wielkości oraz kształtów, spłaszczono wówczas kolisty obrys rynku. Wykształciły się takie ulice jak: Kaliska (dochodząca z rynku do ob. ul. Kaliskiej), Poprzeczna łącząca ul. Kościelną z Kaliską, ul. Jarosława oraz Wrząca (ob. Kasprzaka i Kilińskiego) pod zabudowę dla tkaczy. Obecnie przy tych ulicach znajdują się osiedla domów  jednorodzinnych. Zachowała się jednakże część dawnych podziałów gruntowych. W poł. XIX w. powstawała nowa zabudowa przy ul. Kaliskiej i Łódzkiej, zbudowano nową plebanię oraz w l. 1869-70 Fiedlerowie wznieśli nowy budynek szkoły elementarnej. Z pocz. XX w. nastąpiły zmiany w zespole rezydencjonalnym, powstał nowy pałac, zmieniono otoczenie parkowe oraz rozbudowano folwark w ramach istniejących podwórzy. W 1890 r. przy ul. Łódzkiej powstała fabryka lalek. W płn.-wsch. części miasta wybudowano dworzec kolejowy. Po upadku miasta w 1870 r. do lat 30. XX w. powstały nowe domy przy Pl. Wolności, ul. Poniatowskiego, Łódzkiej, Kościelnej, Kilińskiego, Kaliskiej, Św. Jana i Kościuszki. Przy ul. Łódzkiej zachowały się drewniane domy mieszkalne. W 1942 r. istniejący układ urbanistyczny został przecięty nową ul. Kaliską, która łączyła się z ukośnie wbiegającą do rynku starą ul. Kaliską. Wytyczenie tejże ulicy podzieliło zespół pałacowy. Od strony pd.-zach. pozostała część rezydencjonalna, od strony płn.-wsch. natomiast część folwarczna. Nowy układ spowodował również wtórne podzielenie rynku.

Zabytek dostępny dla zwiedzających.

Oprac. Teresa Palacz, OT NID w Poznaniu, 31.03.2020 r.