Józefa Zajączka, żołnierza, uczestnika kampanii napoleońskiej oraz pierwszego namiestnika Królestwa Polskiego. Rewitalizacja obiektu i przeznaczenie go na Gminną Bibliotekę Publiczną im. Braci Gillerów podniosła jego wartość dla społeczności lokalnej oraz przywróciło jego pełną świetność, historyczną formę i estetykę.

Historia

Opatówek to nieduże miasto usytuowane nad rzeką Cienia w niewielkiej odległości na wschód od Kalisza. Prawa miejskie otrzymał po 1838 roku z nadania Kazimierza Wielkiego. Z inicjatywy arcybiskupa gnieźnieńskiego Jarosława Skotnickiego herbu Bogoria ok. 1360 r. wzniesiono zamek i murowany jednonawowy kościół. Zamek przetrwał do 1817 r. Do dziś zachowały się jego relikty. Dobra opatóweckie od XIV w. do 1793 r. były własnością arcybiskupstwa gnieźnieńskiego. Po konfiskacie stały się własnością skarbu państwa pruskiego. W 1807 r. Klucz opatówecki stał się wskutek donacji Napoleona I Bonaparte własnością gen. Józefa Zajączka, który w l. 1815-1826 był namiestnikiem Królestwa Polskiego. Klucz Opatówek obejmował znaczy obszar, oprócz miasta przynależało do niego 36 wsi i 7 folwarków. Za przyczyną gen. Zajączka Opatówek zaczął się rozwijać, przeprowadzono reformę czynszową i samorządową. W mieście zaczęło się rozwijać sukiennictwo. W l. 1826-59 dobra był własnością Radoszewskich, następnie senatora Jana Fundukleja. Od 1878 roku przynależały do  fabrykantów z Ozorkowa Schlösserów. Dobra za czasów gen. Zajączka były zarządzane w iście wzorowy sposób, porządnie zabudowane i nowocześnie prowadzone. W 1810 r. na miejscu dawnego zamku biskupiego zbudowano pałac wg proj. Mikołaja Rouget. On to również prawdopodobnie zaprojektował zabudowę podwórza folwarcznego. W latach 1817-1819 przebudowano gotycki kościół pw. Św. Doroty prawdopodobnie wg projektu Chrystiana Piotra Aignera. Być może z osobą Aignera należy także powiązać budowę Domku Gotyckiego usytuowanego po północnej stronie ul. Kościelnej, naprzeciwko kościoła. Architekt współpracował z gen. Zajączkiem przy przebudowie rezydencji Czartoryskich na Pałac Namiestnikowski w Warszawie, a w Opatówku przebywał w związku z budową kościoła w 1817 roku. Mógł zatem zaprojektować niewielki pawilon ogrodowy, bo wejście do niego prowadziło pierwotnie od strony ogrodu. Architekt nie powtarzał prowincjonalnych wzorów, doskonale był zorientowany w trendach epoki jak i w historii architektury. Domek Gotycki w Opatówku składał się z czterech brył o zróżnicowanej wielkości i wysokości. Narożna kwadratowa część została zwieńczona sterczynami. Budynek posiadał pierwotnie duże gotyckie okna, a na ścianie frontowej umieszczono wykonany z piaskowca herb rodziny Zajączków - Świnka. Józef Raciborski w monografii z 1922 r. opublikowanej w czasopiśmie „Ziemia” podaje, że w okresie 1807-1926 powstało w Opatówku wiele murowanych budowli, między innymi stylowy domek gotycki, który miał być przeznaczony na cukiernię. W 1862 r. w domku mieściła się szkoła elementarna. Taki stan rzeczy trwał do 1870 roku, gdy nowa szkoła powstała przy ul. Łódzkiej. W 1900 roku zamieszkał w nim Bronisław Korejwo – administrator majątku. Z jego inicjatywy w Opatówku powstała Ochotnicza Straż Pożarna. On to również zaczął prowadzić w mieście bibliotekę. Około 1912 roku, już po wyjeździe B. Korejwo nastąpiła przebudowa budynku. Najbardziej istotną zmianą dla wyglądu budynku było zamurowanie gotyckich okien. W okresie międzywojennym powstała w Opatówku Narodowa Organizacja Kobiet. Jej prezeska Zofia Schlösserowa udostępniła budynek Cukierni. W latach 1923-1932 w Domku Gotyckim odbywały się zebrania, kursy, odczyty oraz działało prowadzone przez organizację przedszkole. Od 1932 r. do wybuchu II wojny światowej działała w budynku wytwórnia cukierków. Stąd pochodzi zapewne nazwa Cukiernia czy Cukierenka. Nazwa ta upowszechniła się w okresie powojennym. W okresie II wojny w budynku praktykę lekarską prowadził Kazimierz Siwiński, rozstrzelany za działalność konspiracyjną w 1942 r. Po 1945 r. budynek był zamieszkiwany przez lokatorów. Od kilkunastu lat był nieremontowany i ulegał postępującej degradacji. W 2019 roku po remoncie przeprowadzonym przez samorząd gminny został zaadaptowany na potrzeby Gminnej Biblioteki Publicznej im. Braci Gillerów. Patroni biblioteki, urodzeni w Opatówku, synowie burmistrza Jana Kantego Gillera, żołnierza napoleońskiego, zajmują znaczącą i ważną rolę w kulturze polskiej. Agaton Giller (1831-1887) – dziennikarz, pisarz, konspirator i działacz niepodległościowy, współtwórca Muzeum Polskiego w Raperswilu. Jego brat Stefan Giller (1833-1918), pseud. Stefan z Opatówka – powieściopisarz, dramaturg, poeta i tłumacz. W Domku Gotyckim tzw. Cukierni powstała nowoczesna placówka nie tylko o charakterze bibliotecznym. W przytulnym wnętrzu odbywają się różnego rodzaju spotkania i ewenty kulturalne. Biblioteka chętnie jest odwiedzana przez wszystkich mieszkańców począwszy od przedszkolaków po seniorów.

Opis

Domek Gotycki zwany Cukiernią usytuowany jest na terenie parku, naprzeciwko kościoła parafialnego pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa. Na zachód od niego znajduje się neogotycka brama parkowa i mur ogrodzeniowy. Elewacją frontową zwrócony jest ku południowi, w stronę ul. Kościelnej. Nieduży pawilon ogrodowy został zbudowany w neogotyckim stylu. Prawie 200-letni budynek zachował wątek ceglany charakterystyczny dla gotyku, zwany również polskim. W tej postaci użyty nadał neogotyckiemu obiektowi powagi i starożytności. Taki sposób budowania nie był bowiem używany od stuleci. Należy jego twórcy, którym z dużym prawdopodobieństwem był Chrystian Piotr Aigner, przypisać świadomy wybór. Powstały pawilon był bowiem przemyślaną kreacją, która miała posiadać rangę budowli „starożytnej”. Wstawiony na elewacji frontowej herb rodowy Zajączków uzyskał przeto godną oprawę. Obiekt o ścianach murowanych z cegły, posadowiono na piwnicach sklepionych odcinkowo z lunetami. Budynek na rzucie prostokąta składa się z czterech brył o zróżnicowanej wysokości nakrytych osobnymi, niskimi dachami. Człon południowo-zachodni piętrowy z wystawką pierwotnie o konstrukcji szkieletowej ujęty w narożach przyporami i zwieńczony otynkowanymi sterczynami. Elewacje przeprute oknami zakończonymi ostrołucznie. W 1912 roku w wyniku przebudowy wstawiono prostokątne okna, nad którymi wykonano nadokienniki. Główne wejście do budynku znajduje się obecnie od strony wschodniej. Pierwotnie prowadziło ono z ogrodu (parku) od strony zachodniej. Pośrodku elewacji południowej w części parterowej znajduje się herb Zajączków – Świnka wykonany z piaskowca. Od wschodu została dobudowana nowa część obiektu o prostopadłościennej formie. Od północy w miejscu budynków gospodarczych powstał ażurowy mur ceglany o ostrołukowych przejściach. W jego wnętrzu powstało patio, do którego również prowadzi wyjście z budynku głównego. Wnętrze zostało przystosowane do działań nowoczesnej biblioteki.

Budynek dostępny do oglądania z zewnątrz. Wnętrza dostępne w godzinach pracy biblioteki.

Oprac. Teresa Palacz, OT NID w Poznaniu, 27.03.2020 r.