Historia

Rezydencja ma wyjątkowo, nawet jak na Kraków, powikłaną historię. To co dziś uważamy za Pałac Spiski to gmach rozbudowany ok. 1735 dla wojewody krakowskiego Teodora Konstantego Lubomirskiego. Powstał w wyniku scalenia pierwotnego Pałacu Spiskiego (południowa część działki) oraz kamienicy Schedlów (posesja północna). Połączenie działek dało miejsce pod wyjątkowo obszerną rezydencję. Stary Pałac Spiski, to pierwotnie kamienica Maciejowskich, której dzieje materialne sięgają końca XIII w. Nazwę otrzymał po przejęciu przez Sebastiana Lubomirskiego, starostę spiskiego, na początku XVII w. Gmach, przez dziesięciolecia znajdujący się w rękach rodu, stopniowo przebudowywano i modernizowano. Doszukiwano się w tych przemianach m.in. projektów słynnego Tylmana z Gameren. Przepych wyposażenia pozwalał Lubomirskim gościć m.in. Jana III Sobieskiego. Prace kontynuowano, aż do roku 1710. Sąsiednia kamienica, o równie długiej metryce, była własnością krakowskich rodzin patrycjuszowskich, m.in. Bethmanów, a nazwę wzięła od rodziny drukarzy, którzy byli jej posiadaczami w XVII stuleciu. W XVIII w. kamienica popadła w ruinę, a plac i resztki murów zawalonego w 1726 domu Łodzińscy odstąpili Lubomirskim. Teodor Konstanty Lubomirski dokonał przebudowy gmachu. Pozostawił układ starego pałacu, ale dobudowano klatkę schodową z dwubiegowymi schodami (zachowane częściowo), powstałą dwukondygnacyjna sala balowa i liczne, reprezentacyjne sale w amfiladach. Nowy gmach otrzymał efektowną, zwieńczoną kartuszami herbowymi fasadę. W XVIII w. pałac często zmieniał właścicieli (Massalcy, T. Czacki), a w 1799 kupił go Jacek Kluszewski, dzierżawca Sali Balowej (urządzał tam przedstawienia teatralne i operowe) i właściciel sąsiedniego Pałacu pod Krzysztofory. Po zajęciu miasta przez Austriaków w 1796, w pałacu zamieszkał gubernator, po nim inni habsburscy oficjele. W następnych latach pałac był siedzibą austriackich władz administracyjnych, a parter zajmowały eleganckie sklepy. W 1808 przebudowano fasadę - usunięto przebrzmiałe herby, mezzaninę III piętra przebudowano w standardową kondygnację. Potężny gmach, nieco nadwątlony przez pożar w 1809, miał licznych właścicieli (często ułamkowych) i nie mniejszą liczbę użytkowników. Urzędowały tu władze: komisja gubernialna, ekspozytury rządu krajowego, starostwo i delegatura Namiestnictwa. W gmachu znajdowały się też służbowe apartamenty ich szefów. By ich pomieścić przebudowano kolejny raz najwyższą kondygnację, a dach zmieniono na dwuspadowy (1847). Obszerne mieszkanie na pierwszym piętrze w pałacu Spiskim zajmowała Henrykowa Lubomirska, a przez podnajęcie części sąsiednich Krzysztoforów stworzyła imponujący apartament. Znalazło się jednak miejsce na żeńskie gimnazjum, pierwsze krakowskie kino, redakcję IKC-a oraz galerię Związku Artystów Polskich. Najbardziej znanym z użytkowników był sklep towarów kolonialnych i restauracja Antoniego Hawełki, który przeniósł się tu z Krzysztoforów w 1913. Zajął nowo zbudowaną oficynę oraz elegancką sale na piętrze, z dekoracyjnym fryzem pędzla Włodzimierza Tetmajera. Prace te były elementem modernizacji gmachu przeprowadzonej w latach 1911-1920, według projektu Kazimierz Wyczyńskiego i Ludwika Wojtyczki, remont. 1950 i 1967. Objęły one także frontowy lokal słynnej firmy kolonialno-winiarskiej Grosse, która działa w latach 1879-1950 (tzw. delikatesy, kiedyś elegancki sklep, dziś zwykły spożywczy bez duszy). W 1945 gmach zawłaszczyły rozmaite związki zawodowe. Dziś głównym użytkownikiem jest Uniwersytet Jagielloński.

Opis

Wielokrotne przebudowy zatarły wiele z dawnej, reprezentacyjnej postaci pałacu. Dziś to po prostu wielka kamienica, zdająca się przytłaczać tę część Runku. Czterokondygnacyjna, ośmioosiowa fasada z precyzyjnie dobranymi podziałami horyzontalnymi i wertykalnymi łagodzi nieco wrażenie. Również swobodniejszy układ okien wprowadza element lekkości. We wnętrzu zachowało się wiele elementów dawniejszych budowli, ale nie stanowią już one jednolitych układów. Wartymi zobaczenia miejscami są tzw. delikatesy i Sala Tetmajerowska.

Obiekt dostępny w różnym stopniu; z zewnątrz bez ograniczeń, wewnątrz, w godzinach pracy placówek handlowych i instytucji.

Oprac. Roman Marcinek, OT NID w Krakowie, 20-04-2016 r.