siedziba rodu Potockich, ośrodek życia towarzyskiego „wyższych sfer” krakowskich. W piwnicy rezydencji od 1956 działa legendarny kabaret „Piwnica pod Baranami”.

Historia

Pierwszy obiekt murowany powstał na tej działce w początkach XIV w. Miał reprezentacyjną salę oraz wykusz w narożu. W 1346 dom był własnością Paulino Cavalla, żupnika bocheńskiego. Według tradycji znajdowała się tu także gospoda. Około połowy stulecia wystawiono skrzydło od ul. św. Anny. W XV w. obiekty (Kamienica pod Barany oraz Kamienica Różanki) scalono, nadając im formę efektownej rezydencji. Kolejna przebudowa miała miejsce przed 1577; m.in. powstał krużgankowy dziedziniec, który częściowo zachował się do dziś. Inicjatorem zmiany był Justus Ludwig Decjusz, sekretarz Zygmunta I Starego. W 1576 dom kupił Stefan Batory dla Kaspra Bekiesza, dowódcy piechoty węgierskiej. Działała tu drukarnia Wolfganga Lerma, Jana Bajera i Jana Thenauda. Kamienica Różanki została wzniesiona w XIV wieku. Należała do bogatych rodzin, między innymi Cellarich i rajcy krakowskiego Stanisława Różanki (1565- 1573). W kamienicy, która później stała się częścią pałacu, mieściła się znana winiarnia, w której bywali m.in. Jan Kochanowski, Mikołaj Rej i Łukasz Górnicki. W 1609 domy nabył kasztelan krakowski Janusz Ostrogski. Ostateczne połączenie kamienic (późniejsze dodanie trzeciej, wraz z adaptacją wnętrz) miało miejsce w początkach XVII w. Wówczas paradna sień i trójbiegowa klatka schodowa. W skrzydle od ulicy św. Anny umieszczono kuchnie i piekarnie, zaś na tyłach pomieszczenia gospodarcze. Z tej fazy przebudowy pozostały dekoracje stiukowe Baltazara Fontany. Po Ostrogskich, w latach 1675-1706 rezydencja była własnością Radziwiłłów i Lubomirskich. Marianna z Lubomirskich wniosła go w wianie Pawłowi Karolowi Sanguszce. Następnie pałac odkupił Hieronim Wielopolski i odsprzedał Ignacemu Przebendowskiemu. Ruch budowlany nie ustał w trudnym dla miasta wieku XVIII a przebudowy i modernizacje trwały od ok. 1750 do 1770. W ostatniej ćwierci XVIII w. pałac poddano renowacji według projektu Franciszka Placidiego. Wielopolscy odnowili pałac w stylu klasycystycznym. Otrzymał nową fasadę, zaś wnętrza urządzono w stylu Ludwika XVI. W 22 salach znajdowały się ozdobne sztukaterie, a w 18 kominki. Efekt musiał robić wrażenie, skoro w 1785 z przyrynkowych kamienic za pałace uważano jedynie pałac Spiski, Krzysztofory, Pod Baranami i Margrabski. Pałac latach 1796-1805 należał do Eustachego Kittla, później był własnością Adama i Łucji Przerembskich. Starania przy utrzymaniu budynku „ograniczały się z reguły do bielenia pokoi, wylepiania gliną pieców, naprawy posadzek i mebli. Wyjątkowym okresem, kiedy dokonano większych wydatków, był rok 1810, a to w związku z oczekiwanym przyjazdem księcia warszawskiego Fryderyka Augusta”. Pałac nie podzielił losów Krzysztoforów czy pałacu Spiskiego: w 1799 administracja austriacka zamierzała go wykupić i przebudować na biura (od pomysłu odstąpiono). W 1822 gmach kupili Zofia z Branickich i Artur Potoccy. Prace restauracyjne, przeprowadzone w 1823 pod kierunkiem sekretarza Artura Potockiego malarza Jana Wolańskiego, odbywały się głównie we wnętrzach (na fasadzie zlikwidowano jedynie późnobarokowe zwieńczenie). Sześć wielkich sal na pierwszym piętrze i kilka związanych z nimi gabinetów urządzono według wzorów z okresu Cesarstwa, m.in. z użyciem wzorników Claude’a Perciera, ze znaczną jednak domieszką biedermeieru, włączono też pozostałości z czasów adaptacji wczesnoklasycystycznej (sypialnia i gabinet Zofii Potockiej w narożniku na pierwszym piętrze, znane z akwareli Wilibalda Richtera z 1827 i 1829). Nie wykonano projektowanej kolumnady doryckiej na parterze fasady, jak również sali balowej pomysłu wybitnego, berlińskiego architekta Ludwika Persiusa. Odnowiony pałac stał się ośrodkiem życia towarzyskiego, wzorem luksusu i elegancji. Kolejny zmiany wprowadzono w latach 1853-1854 (projekt Franciszek Maria Lanci), choć z wielkiego pożaru Krakowa gmach wyszedł bez większego szwanku. Urządzono salę marmurową, salę lustrzaną, nową jadalnię i bibliotekę. Adaptacja zachowała wystrój w stylu Ludwika XVI. Z tego okresu pochodzi fasada z reprezentacyjnym balkonem (osunięto wówczas poprzedni, żelazny, zamontowany ok. 1830), który jest podtrzymywany przez pilastry zwieńczone baranimi łbami. Zmieniono też obramienia okien - z barokowych na klasycystyczne. W latach 1874-1875, według projektu Jacka Matusińskiego, nadbudowano III piętro. Potoccy zgromadzili w rezydencji galerię obrazów, antyczne meble, zbiór porcelany i pasów kontuszowych. Wnętrza można było zwiedzać za zgodą właścicieli. W 1890 gościł Pod Baranami cesarz Franciszek Józef I. Podczas I wojny w budynku umieszczono szpital wojskowy. Kolejne, niemal współczesne przebudowy miały miejsce w latach 1939, 1947 i 1960. W czasie okupacji budynek mieścił biura Dystryktu Krakowskiego, po wojnie - sowieckiej komendantury miasta. W 1947 gmach przekazano Domowi Kultury. W 1955 w budynku uruchomiono małe planetarium zeissowskie. W 1956 z inicjatywy Piotra Skrzyneckiego oraz przyjaciół w podziemiach powstał słynny kabaret Piwnica pod Baranami. Potoccy powrócili jako prawowici właściciele w 1990. Pożar III piętra w 1994 wymusił kolejny remont. Pałac oprócz siedziby kabaretu, mieści dziś liczne biura, parterze kawiarnie i restaurację. Na fasadzie, od strony ulicy świętej Anny, umieszczono tablicę upamiętniającą poetę węgierskiego renesansu- Balinta Balassiego.

Opis

Kamienica wzięła nazwę od godła nad sienią wjazdową. Autorem płaskorzeźby przedstawiającej trzy baranie łby był Franciszek Maria Lanci. Czterokondygnacyjna, ośmioosiowa (od strony Rynku) fasada zaakcentowana jest balkonem nad zdwojonym wjazdem do sieni. Portal umieszczono na osi elewacji rynkowej. Klatki schodowe oraz podworzec w stylu niemieckiego klasycyzmu to pozostałość przebudowy po 1939 na siedzibę Otto Wachtera, szefa Dystryktu Krakowskiego. Reliktem średniowiecznej zabudowy są gotyckie piwnice. Pomimo przebudów na parterze zachowała się izba gotycka (sklepienie żebrowe); styl ten widoczny jest także w elewacjach niższych kondygnacji dziedzińca wewnętrznego. Na fasadzie zachowały się ślady dekoracji barokowych z XVIII w. Wnętrza pałacu mają wystrój z XVII, XVIII i XIX wieku.

Obiekt dostępny w różnym stopniu; z zewnątrz bez ograniczeń, wewnątrz, w godzinach pracy placówek handlowych i instytucji.

Oprac. Roman Marcinek, OT NID w Krakowie, 20-04-2016 r.