XX wieku. Ostatnia przebudowa nadała świątyni stylistykę klasycystyczną. Kościół wraz z terenem założenia kościelnego, w skład którego wchodzi cmentarz przykościelny, ogród z plebaniami, podwórze gospodarcze z lamusem zbudowanym na pocz. XIX w. został zachowany w pierwotnych granicach z 1. poł. XVI wieku.

Historia

Pierwszy drewniany kościół pw. Narodzenia NMP, św. Jana, św. Andrzeja, św. Apolonii zbudowano w 1520 r. przy rynku miejskim. W 1572 r. umieszczono w nim sarkofag z wnętrznościami króla Zygmunta Augusta. Kościół ten ok. 1623 r. rozebrano i na jego miejscu zaczęto stawiać nową drewnianą świątynię, która przetrwała zapewne do czasów potopu. Sarkofag wmurowano w miejscu ołtarza nowego kościoła. Dzwonnica przykościelna oraz pozostałości starego kościoła zostały zburzone w 1824 roku. Obecny kościół zaczęto budować od 1579 r. jako szpitalny staraniem proboszcza Mikołaja Kislisza z Lwowa i fundacji starosty knyszyńskiego Jana Zamoyskiego. Wzniesiono go nie na ziemiach parafialnych lecz na dwóch działkach (wykupionych w 1578), gdzie stał wcześniej dwór Ostafiego Wołłowicza, kanclerza Wielkiego Księstwa Litewskiego i przełożonego zboru kalwińskiego w Wilnie, służący zapewne także jako miejscowy zbór kalwiński. W miejscu tym stanął kościół konsekrowany w 1601 r. przez bpa Benedykta Wojnę, noszący wezwanie Wszystkich Świętych, św. Melchiadesa Papieża i Męczennika oraz św. Jacka Wyznawcy. Do tego szpitalnego kościoła ok. 1623 r. przeniesiono z kościoła parafialnego stary ołtarz główny z obrazem Zwiastowania NMP w polu głównym oraz ołtarz boczny z obrazem Przemienienia Pańskiego i krucyfiksem. Z czasem kościół szpitalny stał się parafialnym. Pierwotnie gotycko-renesansowy, w swoich dziejach trzykrotnie przebudowany i rozbudowany. W 1710 r. uległ pożarowi (zawaliło się sklepienie, które nie zostało odbudowane) i przez kilkanaście lat stał w ruinie. Podczas odbudowy kościoła w 1722 r. osłabione pożarem ściany spięto żelaznymi kotwami, nawę przykryto drewnianym stropem i wsparto ją drewnianymi kolumnami. W 1730 odbudowano chór i organy. Kolejny remont przeprowadzono w latach 1825-1826. Wzmocniono wówczas fundamenty, powiększono prezbiterium dobudowując do niego apsydę. Wyremontowano również wnętrze świątyni, wykonano nowy drewniany strop oraz podłogę, w 1828 r. dach pokryto nową dachówką, a apsydę blachą miedzianą. W kon. XIX w. proboszcz ks. Adam Słonimski czynił starania o kolejny remont i rozbudowę kościoła wg planów inż. Paszkiewicza. Z powodu braku możliwości zakupu odpowiednich materiałów i zmiany koncepcji rozbudowy, powstał nowy projekt wykonany przez inż. Wacława Chrościckiego. Podczas prac trwających w latach 1899-1902 korpus kościoła wydłużono o jedno przęsło od strony fasady, wybudowano nową fasadę z wieżą, wykonano nowy drewniany strop, chór muzyczny, posadzki oraz odnowiono wyposażenie. Podczas II wojny zniszczeniu uległa wieża. Po wojnie świątynię odbudowano. Obecnie kościół jest odrestaurowany.

Opis

Kościół usytuowany w centrum miasta w pd.-zach. pierzei rynku, fasadą skierowany na pn.-zach. Otoczony murowanym, tynkowanym ogrodzeniem. Eklektyczny.

Wzniesiony na rzucie prostokąta, jednonawowy z węższym prezbiterium zamkniętym trójbocznie i dwiema prostokątnymi zakrystiami po jego bokach oraz kruchtą umieszczoną w przyziemiu wieży i dwiema kruchtami skrajnymi przylegającymi do elewacji bocznych. Po obu stronach korpusu głównego umieszczone płytkie kaplice. Pod kościołem znajdują się krypty. Korpus główny spięty wydatnymi przyporami, nakryty dachem dwuspadowym, prezbiterium - pięciospadowym, zakrystie, kaplice - dachami pulpitowymi, kruchty boczne - daszkami dwuspadowymi. Nad prezbiterium umieszczona mała sygnaturka, w fasadę wkomponowana wieża, która czworoboczna w partii dachu przechodzi wyżej w ośmioboczną, nakrytą dachem ostrosłupowym. Murowany z cegły, tynkowany. Fasada dwukondygnacyjna zwieńczona szczytem ujmującym wysuniętą nieco przed lico wieżę; trójosiowa. W przyziemiu dwukolumnowy portyk zwieńczony półkolistą archiwoltą. Po obu stronach portalu kwadratowe płyciny z okulusami. Druga kondygnacja o podziałach ramowych, z oknem na osi i podwójnymi oknami na osiach skrajnych. Szczyt zdobiony fryzem arkadkowym. Korpus wieży dekorowany rozetą wpisaną w płycinę z ozdobnie opracowanymi narożami, fryzem arkadkowym i prostokątnymi płycinami. W zwieńczeniu wieży ażurowy krzyż. Wszystkie otwory okienne ujęte profilowanymi, półkolistymi gzymsami nadokiennymi. Wnętrze jednoprzestrzenne, z niższym i węższym prezbiterium otwartym do nawy arkadowym łukiem tęczowym. Nawa przykryta drewnianym, podwieszonym stropem nawiązującym do neogotyku angielskiego z ozdobnie opracowaną konstrukcją. Prezbiterium nakryte sklepieniem gwiaździstym z architektonicznym ołtarzem głównym. W połowie ścian bocznych znajdują się arkadowe wnęki mieszczące ołtarze boczne. Chór muzyczny wsparty na dwóch kolumnach, otwarty całą szerokością na nawę.

Obiekt dostępny dla zwiedzających.

Oprac. Joanna Kotyńska-Stetkiewicz, OT NID w Białymstoku, 28-11-2015 r.