Jest to jeden z najbardziej wartościowych w Polsce kompleksów architektoniczno-urbanistycznych. Późnogotyckie ceglane kościoły, kamienice, budowle militarne oraz obiekty nowożytne autorstwa wybitnych architektów z północnej Europy, którzy nadali miastu charakterystyczny wizerunek, stanowią o jego wyjątkowych walorach artystycznych. Gdańsk jest jednym z najstarszych miast Polski o ogromnym historycznym znaczeniu, miastem niegdyś królewskim i hanzeatyckim, które utrzymało aż do upadku I Rzeczypospolitej pozycję głównego portu morskiego na Bałtyku. Wpłynęło to na jego kulturową unikatowość, przejawiającą się w gwarantowanych przez króla wolnościach obywatelskich, tolerancji wyznaniowej niespotykanej w podobnych mu wieloetnicznych ośrodkach Europy, a także ogólnej zamożności mieszkańców. Klimat wielkiej metropolii portowej przetrwał w Gdańsku do dziś. Jego naturalny rozwój nie zaburzył wszakże wewnętrznej integralności późnośredniowiecznej i nowożytnej struktury urbanistycznej, która na tle innych północnoeuropejskich miast, przekształcanych w XIX wieku w wielkomiejskie ośrodki przemysłowe, stanowi swoisty rezerwat kulturowy.

Historia

Pierwsza wzmianka o Gdańsku pochodząca z Żywota św. Wojciecha mówi o przybyciu misjonarzy do miasta w 997 roku, choć badania archeologiczne wskazują na istnienie tu osady już w VII wieku. Samodzielna dynastia książąt pomorskich, usiłująca obalić zwierzchność Piastów, wykształciła się w 2. połowie XII wieku. W XIII wieku Gdańsk otrzymał prawa miejskie wzorowane na prawie lubeckim. Kolejnym etapem w jego dziejach był okres zajęcia przez zakon krzyżacki, który przyniósł nadanie nowego przywileju lokacyjnego na prawie chełmińskim dla Głównego Miasta, gdzie znajdował się port na Motławie, oraz stopniowe kształtowanie się poszczególnych dzielnic wokół niego. W 1361 roku Gdańsk, jako miasto portowe o wzrastającym znaczeniu, stał się członkiem Hanzy, co pozwoliło mu na prowadzenie handlu morskiego na dogodnych warunkach. Po zwycięskiej wojnie z Krzyżakami został włączony w 1454 roku w granice Polski, otrzymując z rąk Kazimierza Jagiellończyka liczne przywileje i z czasem stając się stolicą województwa pomorskiego utworzonego w obrębie Korony. Był to złoty okres w historii Gdańska, zarówno pod względem gospodarczym - jako głównego portu handlowego, bogacącego się na eksporcie zboża, soli i drewna, które spławiano tu Wisłą z całej Rzeczypospolitej, jak i kulturowym - jako miasta otwartego dla cudzoziemców, przyciągającego artystów i rzemieślników z innych ośrodków Europy, którzy znajdowali wśród gdańskich mieszczan zasobnych mecenasów. Zwłaszcza dzięki przybyszom z protestanckich Niderlandów, uciekającym przed prześladowaniami hiszpańskich Habsburgów, Gdańsk wyrósł w 2. połowie XVI wieku na ważny ośrodek artystyczny, z którego promieniowała północna wersja manieryzmu. W 2. połowie XVII wieku miasto zaczęło tracić dynamikę, do czego przyczyniły się wojny ze Szwecją, a potem wojna północna. Panowanie pruskie z okresu zaborów spowodowało upadek handlu morskiego i zastój gospodarczy, z którego podniosło się dopiero pod koniec XIX wieku. Po I wojnie światowej na mocy traktatu wersalskiego utworzono Wolne Miasto Gdańsk - przedmiot roszczeń ze strony Rzeszy Niemieckiej, stanowiący pretekst do ataku na Polskę rozpoczynającego II wojnę światową. Odbudowę ze zniszczeń wojennych podjęto w 1948 roku. Poprzedzona została decyzją o uznaniu terytorium miasta za zabytek oraz o pracowaniem pierwszego w Europie programu rewitalizacji przestrzeni miejskiej, charakteryzującego się świadomym poszanowaniem i ochroną dziedzictwa kulturowego. Pieczołowitą rekonstrukcją - z odtworzeniem historycznej tkanki urbanistycznej, ciągów elewacji i całych gmachów w przypadku obiektów sakralnych i użyteczności publicznej - objęto jedynie obszar Głównego Miasta.

Opis

XVII-wieczne obwarowania objęły powstający od wczesnego średniowiecza konglomerat odrębnych jednostek osadniczych, składających się na dzisiejsze śródmieście Gdańska. W granicach pomnika historii znajdują się: Główne Miasto w centralnej części, od północy Stare Miasto wraz z Osiekiem i dawnymi terenami zamkowymi, od wschodu Długie Ogrody, Wyspa Spichrzów i Dolne Miasto, od południa Stare Przedmieście i Łasztownia, a także włączone od zachodu w jednolity system fortyfikacji ziemnych: tzw. Biskupia Górka, Nowe Ogrody i Grodzisko. Każdy fragment, posiadający niegdyś własne przepisy budowlane i odrębny charakter funkcjonalny, cechuje specyficzny rodzaj zabudowy. To czytelne do dziś zróżnicowanie stanowi o specyfice Gdańska jako zespołu miejskiego.

Najbardziej nasycone zabytkowymi obiektami jest Główne Miasto. Otaczają je częściowo zachowane średniowieczne mury z basztami i bramami wodnymi. Ulica Długa przechodząca w Długi Targ stanowi część reprezentacyjnej Drogi Królewskiej, nad którą dominuje gotycko-renesansowa budowla - Ratusz Głównego Miasta. Obiekt od momentu ukończenia w 1336 roku był wielokrotnie rozbudowywany. Po pożarze w 2. połowie XVI wieku podjęto jego przebudowę w stylu renesansowym, którą od 1586 roku kierował Antoni van Obbergen, pełniący funkcję budowniczego miejskiego. Prace w ostatnim etapie objęły także wnętrza ratusza, które uzyskały bogaty wystrój. Przy jego wykonaniu zatrudnieni byli artyści: Izaak van den Blocke, Hans Vredeman de Vries, Willem van der Meer, Anton Mőller i Szymon Herle. Najbardziej reprezentacyjną realizacją jest Wielka Sala Rady, zwana też Salą Czerwoną, uznawana za najlepszy przykład świeckiego wnętrza manierystycznego w Polsce. W sąsiedztwie ratusza położony jest Dwór Artusa ufundowany w XV wieku przez Radę Miejską po pożarze wcześniejszej budowli służącej jako miejsce spotkań kupców. W XVI wieku gotycką fasadę zastąpiono renesansową, a w latach 1616-1617 Abraham van den Blocke nadał jej cechy manieryzmu niderlandzkiego. Przed wejściem do Dworu Artusa ustawiono w tym samym czasie fontannę z odlanym w brązie posągiem Neptuna. Wiele spośród kamienic mieszczańskich stanowi wybitne przykłady manierystycznej architektury. Najcenniejszym jednakże jej przykładem spośród świeckich budowli Gdańska jest gmach Wielkiej Zbrojowni będący szczytowym osiągnięciem Antoniego van Obbergena z lat 1601-1605. Budynek ma dwie fasady, których ceglane powierzchnie zdobią detale architektoniczne z białego piaskowca: zachodnią w formie czterech kamienic z identycznie dekorowanymi szczytami i wschodnią dwuszczytową, ujętą po bokach wieżami. Spośród zabytków sakralnych najważniejszym obiektem w obrębie Głównego Miasta jest historyczna fara - kościół Mariacki, będący największą ceglaną świątynią gotycką pobrzeża Bałtyku. Powstawał od połowy XIV do końca XV wieku. W jego monumentalnej bryle dominuje 82-metrowa masywna wieża. Halowe, pobielone (z czasów zamiany na świątynię luterańską, 1572-1945) wnętrze kryje liczne gotyckie i nowożytne dzieła sztuki. Ponadto do gotyckich kościołów w tej części miasta należą: dominikański kościół św. Mikołaja i kościół św. Jana z unikatowym renesansowym ołtarzem głównym autorstwa Abrahama van den Blocke. W XVII wieku obok protestanckiego w tym czasie kościoła Mariackiego została ufundowana tzw. Kaplica Królewska, z przeznaczeniem dla gdańskich katolików. Jest ona cennym obiektem architektury baroku zaprojektowanym przez Tylmana von Gameren, z rzeźbiarską dekoracją Andreasa Schlütera.

Stare Miasto - zabytkowa zabudowa tej części śródmieścia znajduje się w pasie przyległym do kanału Raduni. Należy do niej przede wszystkim Ratusz Starego Miasta wzniesiony w latach 1587-1595 wg projektu Antoniego van Obbergena - najbardziej niderlandzka w wyrazie budowla manierystyczna w Gdańsku, charakteryzująca się oszczędną dekoracją skupioną w portalu i szczytach. Innym ważnym obiektem jest gotycki kościół św. Katarzyny, najstarszy kościół parafialny na Starym Mieście. We wnętrzu z barokowym wyposażeniem znajduje się między innymi epitafium astronoma Jana Heweliusza.

W południowej części historycznego Gdańska, na Starym Przedmieściu, głównym monumentalnym obiektem architektury jest zespół kościoła i klasztoru franciszkanów pw. Świętej Trójcy - cenne dzieło późnego gotyku z charakterystycznymi ażurowymi szczytami schodkowymi zdobiącymi elewacje. W zabudowaniach klasztornych znajduje się obecnie Muzeum Narodowe. Licznie zachowane baszty i bramy miejskie na terenie zabytkowego śródmieścia są najczęściej obiektami z okresu gotyku, np. Brama Szeroka ze słynnym Żurawiem - dźwigiem portowym wbudowanym pomiędzy jej pylonami, lub manieryzmu północnego, jak Brama Zielona, Brama Wyżynna czy Złota Brama.