Usytuowanie i opis

Gród położony był na północnym cyplu wyspy Pasieki, nad Odrą, na podmokłych terenach. Obecnie jest to obszar zagospodarowany i zabudowany. Miejsce po opolskim grodzie na Ostrówku usytuowane jest „u stóp Wieży Piastowskiej” pomiędzy gmachem Urzędu Wojewódzkiego i amfiteatrem: jest to obszar parkingu, ulic dojazdowych i zaplecza amfiteatru. Gród zlokalizowany w pobliżu ówczesnej przeprawy przez Odrę, zna położony był jednocześnie w miejscu gdzie krzyżowały się dalekosiężne szlaki handlowe wschód-zachód wiodące z zachodniej Europy na Ruś Kijowską i północ-południe znad Bałtyku na Węgry i dalej.

Prace wykopaliskowe pozwoliły na ustalenie, że na cyplu Pasieki przed powstaniem grodu istniała osada, która funkcjonowała od końca VIII wieku do początków X wieku. Być może była ona głównym ośrodkiem plemienia Opolan, a gród jednym z 20 civitates opisywanych przez Geografa Bawarskiego. 

Podstawowym elementem układu stratygraficznego badanego grodu były poszczególne poziomy konstrukcyjne i związane z nimi warstwy kulturowe. Badacze wyróżnili 9 warstw konstrukcji drewnianych wczesnośredniowiecznej zabudowy Ostrówka, datując je na czas od 4. ćwierci X wieku do połowy XIII wieku. Prawdopodobnie już osada oraz pierwsze założenie grodowe, umocnione były wałem ziemnym z palisadą i otoczone fosą. Pod koniec XI wieku gród umocniony został wałem drewniano-ziemnym. Obszar grodu podzielony był siatką ulic wyłożonych dranicami, wzdłuż których stały drewniane domy mieszkalne w większości jednoizbowe, oraz budynki gospodarcze. Domy wykonane były z bali w konstrukcji zrębowej, ale także w konstrukcji plecionkowej. W obiektach mieszkalnych ułożone były podłogi drewniane, a w gospodarczych klepisko z polepy.

Historia

Relikty wczesnośredniowiecznego grodu zostały odkryte podczas wykonywania wykopów pod nowy gmach Rejencji Opolskiej. Prawdopodobnie pierwszych zniszczeń konstrukcji w/w grodu dokonali opolscy książęta piastowscy budując murowany zamek. 

W związku z projektem budowy nowego gmachu Opolskiej Rejencji, zamek i obiekty tworzące zespół zamkowy zostały rozebrane w latach 1928 - 1930. Pozostała jedynie wieża zamkowa obecnie nazwana Wieżą Piastowską. W wykopie wykonanym w 1930 roku pod południowe (niskie) skrzydło nowego gmachu budowniczowie odsłonili nawarstwienia kulturowe i konstrukcje wczesnośredniowiecznego grodu. Dlatego projektant zmienił lokalizację tej części gmachu, a przed zaplanowaną budową gmachu przeprowadzono ratownicze badania archeologiczne. Prace pod kierunkiem archeologa dr. Georga Raschke trwały jesienią 1930 i wiosną 1931 r. Badania prowadzono w w/w wykopie oraz częściowo pod fundamentami rozebranego zamku piastowskiego z 2. połowy XIII w.

Po II wojnie światowej, w 1948 roku, w ramach Komitetu Badań nad Początkami Państwa Polskiego, rozpoczęto systematyczne badania wykopaliskowe grodu na Ostrówku. Badaniami kierowali kolejno profesorowie: Rudolf Jamka, Włodzimierz Hołubowicz i Bogusław Gediga wraz z Heleną Cehak-Hołubowiczową. W pracach badawczych brali udział liczni archeolodzy badacze pradziejów Śląska, m.in.: W. Sarnowska, A. Gałuszka, Z. Trudzik, J. Bukowska-Gedigowa, B. Czerska, G. Domański, J. Kaźmierczyk, J. Lodowski oraz pracownicy techniczni, m.in. T. Kubiczek, I. Tołkin, I. Bagińska, A. Szczodrak.

Archeolodzy prowadzący badania grodu w latach 1948-1978 wyodrębnili 9 warstw konstrukcyjnych, datując je na czas od 4. ćwierci X wieku do połowy XIII wieku.

W związku z pracami ziemnymi związanymi z kolejnymi inwestycjami dot. rozbudowy amfiteatru, budowy windy dla gmachu urzędu, rewaloryzacji Wieży Piastowskiej, w latach 1996, 1997, 2009, 2010, 2011 prowadzono ratownicze badania wykopaliskowe, które uzupełniały wiedzę o wczesnośredniowiecznym grodzie na Ostrówku.

Dotychczasowe badania określiły chronologię pierwszej osady na koniec stulecia VIII do IX, natomiast grodu od końca wieku X do XIV;

Stan i wyniki badań

Dotychczasowe badania prowadzone w latach 1930-31 i od 1948 do 1978 roku, oraz w kolejnych latach podczas inwestycji, pozwoliły na rozpoznanie stratygrafii obiektu, jego rozplanowanie w poszczególnych fazach funkcjonowania. Wnętrze grodu zabudowane było według wcześniej opracowanego planu: zostały wytyczone ulice i parcele pod budowę domów. Gęstość zabudowy, początkowo niewielka, zwiększa się w połowie XII wieku do początku XIII wieku. Podczas badań uzyskano olbrzymią ilość ruchomych zabytków archeologicznych z wielu różnych dziedzin życia ówczesnych mieszkańców grodu. Pozwoliły one na opisanie sposobu i zasad jego funkcjonowania. 

Podstawowe badania archeologiczne grodu zostały zakończone. Nowe informacje o tym cennym obiekcie archeologicznym będzie można uzyskać wówczas, kiedy prowadzone będą kolejne prace ziemne związane z planowaną zmianą zagospodarowania przestrzeni wokół gmachu Urzędu Wojewódzkiego i amfiteatru.

Zrodził się też pomysł ekspozycji wyników badań. Już w 1931 r. prof. Roman Jakimowicz sugerował, że w piwnicach gmachu można by prezentować część odsłoniętych elementów konstrukcyjnych grodu. Po II wojnie dyskusję na ten temat podjęto z inicjatywy prof. W. Hołubowicza w 1960 r. Jego projekt rezerwatu archeologicznego zakładał pozostawienie in situ odkrytych konstrukcji domów, ulic i wału oraz rekonstrukcję kilku obiektów. Podczas budowy amfiteatru rozważano budowę pawilonu nad częścią zachowanych drewnianych konstrukcji stanowiska. Projekt z 1977 r. przewidywał natomiast zasypanie wykopu aż do poziomu warstwy kulturowej z końca XI i początku XII w. (poziom C), i na powierzchni 6 arów wykonanie ekspozycji rekonstrukcji układu ulic, przyziemia chat, palenisk, fragmentów wału drewniano-ziemnego i obwodowego muru zamku. Zwiedzający mogliby obejść wystawę po dookolnym pomoście, bez wchodzenia bezpośrednio na teren wykopu.

Dokumentacje rysunkowe i fotograficzne, plany oraz ruchome zabytki zostały zgromadzone w Instytucie Archeologii i Etnologii PAN we Wrocławiu. Część zabytków złożona jest w Muzeum Śląska Opolskiego w Opolu.

Teren jest zagospodarowany i zabudowany. Miejsce po opolskim grodzie na Ostrówku położone jest pomiędzy gmachem Urzędu Wojewódzkiego i amfiteatrem. Obecnie jest to obszar parkingu, ulic dojazdowych i zaplecza amfiteatru. Teren jest całkowicie dostępny. 

W Muzeum Śląska Opolskiego w Opolu znajduje się stała ekspozycja poświęcona historii badań oraz przedstawiająca rozwój grodu na Ostrówku. Tam też eksponowane są znaleziska i fotografie z prowadzonych badań archeologicznych. 

Oprac. Krzysztof Spychała, 31.01.2019 r.