dla rodziny von Massenbach zachował swoją zewnętrzną formę z okresów budowy i przebudowy. Swą formą nawiązuje do wybudowanej nieco wcześniej siedziby Szołdrskich w Borówku Starym – Czempiniu. O dawnych właścicielach przypominają herb Łodzia Szołdrskich oraz herby Massenbachów.

Historia

Pierwsza wzmianka o wsi Pniewy pochodzi z 1256 roku, gdy należała do możnego rodu Awdańców. Już na pocz. XIV wieku znajdował się w Pniewach zamek będący własnością poznańskiego dziekana Piotra. W kolejnych wiekach Pniewy są własnością rodu Nałęczów-Pniewskich. Od 1507 roku Pniewy należały do rodziny Potulickich. W XVII wieku kolejno do Ostrorogów i Rydzyńskich. W latach 1745-1776 znajdowały się w rękach Władysława Szołdrskiego oraz jego syna Jakuba. Tenże w 1776 roku sprzedał majątek w Pniewach Józefowi Mielżyńskiemu herbu Nowina, który był wówczas wojewodą kaliskim. Z początkiem XIX wieku majątek przeszedł w ręce niemieckie. A Pniewy znalazły się na terenie zaboru pruskiego. Najpierw dobra należały do rodziny Rappardów, a następnie do Massenbachów. Christian von Massenbach był emerytowanym majorem wojsk pruskich i uczestnikiem bitwy pod Jeną w okresie wojen napoleońskich. W 1939 roku właścicielem dóbr w Pniewach był baron Karol von Massenbach. Majątek w 1926 roku obejmował powierzchnię 662 ha i posiadał gorzelnię. Miasto położone było przy szlakach Poznań-Frankfurt nad Odrą oraz Wronki-Lwówek. W XVIII-XIX wieku Pniewy nabrały znaczenia ze względu na istnienie stacji poczty konnej przy szlaku prowadzącym do Frankfurtu i Berlina.

Pałac o późnobarokowej formie zbudowany został po 1745 roku dla Władysława Szołdrskiego starosty generalnego wielkopolskiego przez budowniczego Franciszka Hancke z Leszna. Pałac swoją formą nawiązywał do wcześniej wybudowanego pałacu Szołdrskich W Czempiniu – Borówku Starym (pow. kościański), który powstał na murach o 100 lat starszej siedziby w 1739 roku. Pierwotne rozplanowanie pałacu w Pniewach i w Borówku Starym było identyczne. W obu realizacjach na osi środkowej znajdowała się wielka dwukondygnacyjna sala. Bardzo charakterystyczne dla obu obiektów są wysokie dekoracyjne szczyty wieńczące wszystkie ryzality. Tego typu rozwiązania nie mają w pałacowych i dworskich realizacjach na terenie Wielkopolski precedensu. A pierwowzorem dla obu budowli był pałac w Kargowej (woj. lubuskie) zbudowany w 1731 r. dla rodziny Unrugów spokrewnionej z Szołdrskimi. Odniesień w formie do tej realizacji należy szukać we Francji. Zaczerpnięte wzorce z kręgu sztuki francuskiej uległy na terenie Wielkopolski istotnym modyfikacjom w przeciągu XVII wieku. W 1872 roku pałac w Pniewach został znacznie przebudowany przez Massenbachów. Po 1945 roku została zaadaptowany na cele szkoły. Fakt ten doprowadził do przebudowy hallu, zmiany klatki schodowej i przemurowań części ścian. Budynek pozbawiony został praktycznie pierwotnego wyposażenia. W latach 2019-2021 przeprowadzono w budynku rewitalizację bryły, detalu, wymianę stolarki okiennej i drzwiowej oraz pokrycia dachu. Szereg prac dotyczyło również przestrzeni parku krajobrazowego, w którym pałac jest usytuowany. Pałac otrzymał wyróżnienie w ogólnopolskim konkursie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Generalnego Konserwatora Zabytków „Zabytek Zadbany” – edycja z 2023 w kategorii rewaloryzacji przestrzeni kulturowej i krajobrazu.

Opis

Pałac w Pniewach usytuowany w parku krajobrazowym, w pd.-zach. części miasta na wschodnim brzegu Jez. Pniewy, na dawnym przedmieściu lwóweckim. Budynek elewacją frontową zwrócony na płd.-wsch. w stronę ul. św. Ducha. Na płd.-zach. od zespołu pałacowo-parkowego usytuowane są dawne zabudowania folwarczne, a z drugiej strony mały kościół pw. św. Ducha. Park pałacowy z częściowo zachowanym drzewostanem pełni obecnie funkcję parku miejskiego. W pobliżu jeziora usytuowane jest grodzisko obsadzone obecnie lipami.  

W pałacu mieści się Liceum Ogólnokształcące. Założony na planie prostokąta, murowany i otynkowany. O zwartej piętrowej bryle, podpiwniczony. Elewacje wzdłużne 11-osiowe, z nieco wyższymi od korpusu środkowymi trójosiowymi ryzalitami. Od frontu bryła flankowana dwoma skrajnymi 2-osiowymi ryzalitami. Na osi budynku portal ujęty skośnymi pilastrami. Od strony elewacji ogrodowej środkowy ryzalit poprzedzony jest gankiem na filarach, dźwigających balkon. Okna w ryzalitach środkowych, w partii piętra wysokie, zamknięte półkoliście. Pozostałe okna o formie stojących prostokątów w obramieniach uszakowych. Przed ostatnim remontem przeprowadzono szczegółowe badania stolarki okiennej i wskazano jej duży autentyzm. Ustalono, że stolarka pochodzi z różnych okresów, tj. od połowy XIX w. po okna z przełomu XX i XXI wieku. Zachowały się w obiekcie okna weneckie na I piętrze w auli, które wytwarzano w latach 70. XIX wieku. Na podstawie odkrywek na najstarszej stolarce możliwe było ustalenie pierwotnej kolorystyki. W trakcie renowacji zachowano większość historycznej stolarki zewnętrznej oraz okuć.

Elewacje budynku podzielone gzymsem kordonowym i zwieńczone gzymsem profilowanym. Ryzality opilastrowane, zwieńczone ćwierćkoliście i faliście ze spływami wolutowymi i attykowymi murkami po bokach. Kapitele pilastrów i zwieńczenia okien ryzalitu ogrodowego o motywach rokokowych, zapewne pochodzących z XVIII w. Od frontu, w szczycie ryzalitu środkowego umieszczono herb Łodzia rodziny Szołdrskich z datą budowy „1739”, która jest błędną oraz roku przebudowy 1872. Na pozostałych szczytach herby rodziny Massenbachów, rodziny przybyłej do Polski ze Szwabii. Dach budynku czterospadowy pokryty dachówką karpiówką w koronkę. Ryzality wieńczą odrębne dwuspadowe dachy. Układ wnętrza pałacu – pierwotnie z dwukondygnacjową salą recepcyjną został znacznie przekształcony.

Prace w latach 2019-2021 częściowo zostały sfinansowane z budżetu miasta i gminy Pniewy przy wsparciu pochodzącym z Wielkopolskiego Regionalnego Programu Operacyjnego na lata 2014-2020. Zakres prac obejmował termomodernizację wewnątrz budynku, renowację elewacji, wymianę pokrycia dachu i naprawy więźby dachowej oraz zagospodarowanie najbliższego otoczenia pałacu. Termomodernizację przeprowadzono w stropie budynku a nie jak pierwotnie zakładano pomiędzy krokwiami więźby. Wymieniono zniszczono elementy więźby oraz wymieniono pokrycie dachu na karpiówkę kładzioną w koronkę w dwóch odcieniach koloru czerwonego. Kompleksowe prace renowacyjne ukazały integralność jego bryły i wystroju. Nowe tynki, zgodne z historyczną kolorystyką, mają swoje zróżnicowanie w partii cokołu, piętra i dekoracji sztukatorskiej. Jednolita pod względem kolorystycznym stolarka okienna i drzwiowa, w znacznej mierze oryginalna podkreśliła spójność obiektu przy zachowaniu czytelnych nawarstwień historycznych. Zachowano znaczną część oryginalnej dekoracji sztukatorskiej. Brakujące elementy zostały odtworzone. Prace w parku pozwoliły na uporządkowanie i przywrócenie pałacowi odpowiedniej oprawy zieleni. Na terenie parku uczytelniono reprezentacyjne wnętrza parkowe, zarówno od strony elewacji parkowej jak i w części ogrodowej, oś kompozycyjną od pałacu w kierunku grodziska usytuowanego w głębi parku. Wprowadzono nową roślinność, głównie w postaci krzewów, nowe naturalne nawierzchnie oraz ławki.

Zabytek dostępny z zewnątrz.

opr. Teresa Palacz, OT NID w Poznaniu, 23-07-2023 r.

Bibliografia

• Katalog zabytków sztuki w Polsce, pod red. T. Ruszczyńskiej i A. Sławskiej, t. V, z. 13, pow. szamotulski, s. 17-19;
• Libicki Marcin, Dwory i pałace wiejskie w Wielkopolsce, Poznań 2003;
• Księga Adresowa Gospodarstw Rolnych Województwa Poznańskiego, Poznań 1926;
• Ostrowska-Kębłowska Z., Architektura pałacowa drugiej połowy XVIII wieku w Wielkopolsce, Poznań 1969;
• Skuratowicz J., Dwory i płace w Wielkim Księstwie Poznańskim, Międzychód 1992;
• Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. VIII, s 334-335, Warszawa 1887;
• Dzieje Pniew, red. Bogusław Polak, Poznań 1998;
• Krygier R., Ziemia szamotulska. Przewodnik, Poznań 1972;
• Kucharski B., Szamotuły. Pniewy i okolice, Poznań 1977.