XV w., przebudowaną po 1772 roku. Cmentarz przykościelny otoczony murem z wnękami, z późnobarokową bramą-dzwonnicą z 4 ćw. XVIII w. Plebania wzniesiona w l. 1906-08 w miejscu starszej budowli otoczona ogrodem o zachowanej kompozycji. Kościół wraz z plebanią otoczoną ogrodem, mimo że powstały w różnych okresach czasu, stanowią historycznie i funkcjonalnie powiązany ze sobą zespół obiektów. Są niezwykle ważnymi elementami w krajobrazie historycznym i kulturowym miasta.

Historia

Pierwsza wzmianka o Pniewach pochodzi z 1256 r. Lokacja miasta miała miejsce pod koniec XIV w. Pierwotnie własność Awdańców, a następnie Nałęczów-Pniewskich. Od pocz. XVI w. Pniewy należały do Potulickich. W XVII w. do Rydzyńskich, Szołdrskich i Mielżyńskich. W XIX w. majątek w Pniewach przeszedł w ręce niemieckie, rodziny von Massenbach. W XVIII i XIX wieku położenie na szlaku poczty konnej z Poznania do Frankfurtu było impulsem do rozwoju miasta. Pierwszy kościół istniał w Pniewach, zapewne już w XII stuleciu. Późnogotycki, murowany kościół powstał w 2 poł. wieku XV. W znacznej mierze zniszczony pożarami w l. 1635 i 1772, został odbudowany i przebudowany. Wówczas przekształcone zostało również wnętrze kościoła. Na przełomie XVI/XVII w. dostawiono od wschodu do kościoła neorenesansową kruchtę. W 4 ćw. XVIII w. otoczono go murem z późnobarokową bramą-dzwonnicą od strony rynku. Na zachód od kościoła zbudowana została w l. 1906-08 plebania, prawdopodobnie w miejscu starszego obiektu. Obiekt został otoczony komponowanym ogrodem. W l. 1945-51 przeprowadzono kapitalny remont kościoła po zniszczeniach wojennych, gdyż w okresie II wojny pełnił funkcje magazynu. W 1951 r. wykonano polichromię w nawie wg proj. Edmunda Jagielskiego. W 1960 r. przeprowadzono remont dachów. W 1969 r. wykonano nowe podwójne okna, posadzki, polichromię w prezbiterium wg proj. Ignacego Napiecka. W l. 1984-85 przeprowadzono prace malarskie we wnętrzu. W 1996 r miało miejsce położenie nowej dachówki. W latach 80. XX w. rozbudowano i wyremontowano plebanię.

Opis

Miasto Pniewy usytuowane na zachodnim brzegu jez. Pniewskiego, przy skrzyżowaniu starych traktów wschod-zachód, z Poznania do Frankfurtu oraz północ-południe z Wronek do Lwówka. Centrum miasta stanowi rynek z 8 wylotowymi ulicami. Owalnicowy schemat rozplanowania miasta został nieco zniekształcony w części południowej. Zespół kościoła parafialnego pw. św. Wawrzyńca znajduje się w centrum miasta, na zachód od rynku, przy ul Jeziornej i stanowi dominantę starej zabudowy miasta Pniewy.

Głównym elementem zespołu jest kościół murowany z cegły, w układzie polskim, z użyciem zendrówki. Świątynia zwrócona prezbiterium na północ, z trzynawowym, pseudobazylikowym, trzyprzęsłowym korpusem, o znacznie niższych nawach bocznych. Prezbiterium kościoła wydłużone, trzyprzęsłowe zamknięte trójbocznie. W przedłużeniu zachodniej nawy nowsza kaplica, a za nią zakrystia. Od wschodu dostawiona została do nawy neorenesansowa kruchta z przełomu XVI/XVII w. Od południa, wtopiona w nawę wschodnią wieża na rzucie kwadratu. Korpus i prezbiterium nakryte wspólnym, wysokim, dwuspadowym dachem. Nawy boczne oraz zakrystia nakryte dachem pulpitowym, a kruchta dwuspadowym. Pięciokondygnacyjna wieża zwieńczona czterospadowym dachem namiotowym. Ściany kościoła na zewnątrz nieotynkowane, oprócz zakrystii. Elewacje oszkarpowane, zwieńczone gzymsem z oknami ostrołukowymi, z widocznymi przemurowaniami. Fasada południowa ujęta uskokowymi szkarpami, z których dwie środkowe sięgają szczytu. Pomiędzy nimi znajduje się ostrołukowy, nowszy portal. Wnętrza kościoła przekształcone po 1772 roku. Nawy boczne oraz kruchta otwarte do nawy głównej ostrołukowymi arkadami. W nawie głównej i prezbiterium oraz w nawach bocznych stropy płaskie. W zakrystii sklepienie żaglaste, w kruchcie - kolebkowe. Ściany prezbiterium rozczłonkowane płytkimi, ostrołukowymi arkadami. Wyposażenie wnętrza rokokowe z okresu po 1772 r. W ołtarzu głównym znajduje się w polu środkowym obraz męczeństwa św. Wawrzyńca namalowany na wzór dzieła Rubensa. W ołtarzach bocznych obrazy św. Jana Nepomucena, MB z Dzieciątkiem i św. Barbary. Ambona z postaciami czterech ewangelistów na korpusie, zwieńczona baldachimem. W kruchcie znajduje się kamienna kropielnica w kształcie kielicha, późnogotycka oraz barokowy krucyfiks.

Wokół kościoła cmentarz i mur ceglany, otynkowany z płycinami. Od strony rynku usytuowana późnobarokowa trójdzielna, murowana z cegły, otynkowana brama-dzwonnica. Brama z trzema arkadowymi otworami, szerszym środkowym i węższymi - bocznymi nad którymi zawieszono dzwony. Obok bramy dwie analogiczne niskie furty przesklepione odcinkiem łuku. Na zachód od kościoła usytuowana jest plebania otoczona ogrodem. Obecny budynek w formie willi z wykorzystaniem wzorów historyzmu. Obiekt na rzucie prostokąta, dwukondygnacyjny, nakryty płaskimi dachami. Fasada ujęta dwoma ryzalitami, poprzedzona w części środkowej tarasem wspartym na murowanych słupach. Zachowany bogaty detal architektoniczny elewacji w formie boniowania i gzymsów z oknami ujętymi w dekoracyjne obramienia. We wnętrzu zachowany układ przestrzenny oraz stolarka drzwiowa. Ogród zachował układ kompozycyjny oraz drzewostan z okresu powstania, m. in. świerk kanadyjski, świerk potrójny i brzozy, a w części zachodniej o charakterze parkowym jest porośnięty bluszczem. Od ul. Jeziornej otoczony kutym ogrodzeniem na ceglanej podmurówce z bramą między ceglanymi filarami.

Zabytek dostępny z zewnątrz. Bliższe informacje na temat parafii oraz godziny Mszy Św. są podane na stronie internetowej parafii i archidiecezji poznańskiej: www.archpoznan.pl

oprac. Teresa Palacz, OT NID w Poznaniu, 10-11-2015 r.