XIX w. oraz jednej z faz rozwoju śląskiego neogotyku. Ma wartości historyczne, kulturowe, naukowe i artystyczne. Jest przykładem dobrej klasy, standardowej architektury sakralnej tworzonej w kręgu znanego architekta, F. A. Stülera, jednego z wybitniejszych uczniów K. F. Schinkla.

Historia

W 1560 r. początki protestantyzmu w Nowej Rudzie. Przed 1567 zbudowany parafialny kościół ewangelicki. W 1623 r. likwidacja gminy ewangelickiej. Kościół ewangelicki w Górnym Mieście przejęty przez katolików i użytkowany jako → kościół par. pw. Św. Mikołaja. W końcu XVIII w. ponownie utworzona w Nowej Rudzie gmina ewangelicka. Pierwsze nabożeństwo odprawiane w 1796 r. w → Górnym Dworze przy ul. Kościelnej 30, a od 1819 — w sali reprezentacyjnej → noworudzkiego pałacu. Ewangelicka parafia w Nowej Rudzie utworzona w 1845 r. W latach 1866–1868 zbudowany kościół ewangelicki w typie kościołów projektowanych przez berlińskiego architekta F. A. Stülera, reprezentatywny dla historyzmu tzw. szkoły berlińskiej, berlińskiego środowiska twórczego rozwijającego koncepcje architektoniczne K. F. Schinkla (1781–1841). Przez tego architekta i jego współpracowników opracowany w latach 30. XIX w. modelowy typ przestrzenny kościoła ewangelickiego stosowany w XIX w. w różnych wariantach, z kostiumem historycznym z dominacją neogotyku lub stylu neoromańskiego. Ten modelowy typ przestrzenny jednowieżowego kościoła z wysoką nawą z emporami, nakrytą otwartą więźbą dachową i z absydialnym prezbiterium wykorzystany również przy projektowaniu kościoła ewangelickiego w Nowej Rudzie. Charakterystyczne dla tzw. szkoły berlińskiej także wydłużone proporcje nawy, silnie wysmuklona wieża, flankowanie jej dwiema przybudówkami, tu portykami, dwubarwność elewacji oraz dekoracja jej układem pasów. Kostium historyczny kościoła ewangelickiego w Nowej Rudzie zaprojektowany w wersji neogotyku inspirowanej gotykiem niemieckim (kamienne elewacje), gotykiem angielskim (otwarta więźba dachowa ze wspornikami, sterczyny wieńczące wieżę), architekturą romańską (fryzy arkadowe, zwieńczenie wieży), architekturą włoskiego gotyku (dekoracja elewacji pasami) oraz architekturą włoskiego renesansu (portyki przy wieży). Prace budowlane prowadzone przez budowniczego Bernharda z Niemczy. Ewangelicki kościół w Nowej Rudzie najbardziej zbliżony do kościoła pw. Św. Piotra i Pawła w Niemczy pod względem ogólnej koncepcji przestrzennej, kompozycji bryły i fasady oraz zastosowania pasowej dekoracji elewacji (1864–1865). Budowa kościoła w Niemczy prowadzona przez berlińskich architektów F. A. Stülera i Brennhausa. Po 1945 r. noworudzki kościół ewangelicki nie użytkowany zgodnie z przeznaczeniem. W latach 1996–1997 wyremontowany. Przywrócona funkcja sakralna. Częściowo zmieniony wygląd balustrad empor. W okna prezbiterium wprawione nowe witraże.

Opis

Kościół ewangelicki wzniesiony z kamienia. Elewacje nie tynkowane. Płytkie, niższe, absydialne, pięciobocznie zamknięte prezbiterium dobudowane do opiętej przyporami, prostokątnej w obrysie nawy, nakrytej dachem dwuspadowym. Front kościoła zwieńczony trójkątnym szczytem, jednowieżowy, z wieżą flankowaną dwoma portykami ze sklepieniami krzyżowo-żebrowymi. Przy prezbiterium niewielka zakrystia. Elewacje kościoła z ostrołucznymi otworami. Licowane czerwonym piaskowcem, dzielone pasami z piaskowca szarego, z którego wykonane też portale oraz obramienia i maswerki okien. Z czerwonego piaskowca kolumny portyków. Główny trzon wieży zwieńczony fryzem arkadowym i profilowanym gzymsem, nad którym izba dzwonowa z komponowanymi elewacjami. Elewacje te ożywione wimpergami nad oknami oraz narożnie usytuowanymi sterczynami. Wimpergi i sterczyny zwieńczone kwiatonami. Hełm wieży ostrosłupowy, ośmioboczny. Wnętrze absydialnego, sklepionego prezbiterium oddzielone od nawy ścianą przeprutą centralną, ostrołuczną arkadą. Nawa z drewnianymi emporami opartymi na słupach z zastrzałami. Nakryta otwartą więźbą dachową na ozdobnych wspornikach, zdobioną pierwotnie malowanymi rozetami.

Zabytek dostępny przez cały rok, możliwość zwiedzania wnętrza po wcześniejszym uzgodnieniu telefonicznym.

Oprac. Iwona Rybka-Ceglecka, OT NID we Wrocławiu, 17.02.2016 r.