Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

zespół pałacowo-parkowy - Zabytek.pl

zespół pałacowo-parkowy


pałac 1707 r. Bojadła

Adres
Bojadła, Sulechowska 2

Lokalizacja
woj. lubuskie, pow. zielonogórski, gm. Bojadła

Dzieje zespołu i jego właściciele. Historia majątku i rezydencji w Bojadłach jest ściśle związane z rodziną von Kottwitz, od XIII w. obecnego na Śląsku rycerskiego rodu, którego członkowie w XVI stuleciu stali się właścicielami wsi. W 1579 r. Sigismund von Kottwitz poślubił córkę Wolffa von Dyhrrn Annę, która wniosła jako wiano majątek ziemski w pobliskim Konotopie, wraz z wchodzącymi w jego skład Bojadłami. W 1702 miał wejść w życie testament kolejnego przedstawiciela rodziny, Adama Wentzla von Kottwitz, ówczesnego właściciela połowy dóbr bojadelsko-konotopskich, budowniczego barokowego pałacu w Konotopie. W myśl tego dokumentu Adam Wentzel zapisał Konotop starszemu synowi Dawidowi Henrykowi, Bojadła zaś – młodszemu Adamowi.

Dzieje obecnej rezydencji w Bojadłach rozpoczynają się w 1707 r., kiedy to Adam von Kottwitz wznosi pierwszy pałac w konstrukcji ryglowej i ozdobiony wieżą. Wraz z pałacem założono pierwszy park, w którym, jak podaje Kronika Bojadeł, prawdopodobnie wówczas wykopano kanał. Wcześniej rodzina Kottwitzów zamieszkiwała pałac w Konotopie odziedziczony po rodzinie von Dyhrn. W 1718 r. obaj bracia Adam i David otrzymali od cesarza tytuły baronów. Po zniszczeniu pałacu w Bojadłach przez powódź z 1729 r. i pożar z 16.10.1731 r., już w 1732 r. rozpoczęta została budowa nowej rezydencji z polecenia Davida Heinricha von Kottwitz, spadkobiercy dóbr bojadelskich po śmierci Adama w 1720 r. Trzy lata później, w 1735 r., baron wraz z żoną Barbarą Elisabeth z domu Dyhrn oraz synami mógł zamieszkać w nowym pałacu. Właściciel Bojadeł podjął się również odbudowy całej wsi, nadając jej nowy układ – w centrum wsi pozostawiono duży wolny obszar pod zabudowę założenia folwarcznego i parkowego pałacu, wytyczono nowe ulice i wyprostowano zbyt krętą główną ulicę prowadzącą do Konotopu. 12 grudnia 1735 r. w nowo wybudowanym pałacu umiera David Heinrich von Kottwitz, zaś w następnym roku majątek w Bojadłach przejmuje jego syn, Rudolph Gotthard, który według Dunckera dodał wieżowe kordegardy przed pałacem.

Pierwotny wygląd zespołu pałacowego wybudowanego przez Davida Heinricha i Rudolpha von Kottwitz ukazują nam dwie ryciny Friedricha Bernharda Wernera – pierwsza z nich opublikowana w V tomie Topografii Śląska z lat 1744-17581, druga zaś w IV części albumu widoków śląskich zborów ewangelickich, wydanej w 1751 r.. Na obu rycinach widoczny jest kompleks pałacu z ogrodem i większością zachowanych do dziś budynków gospodarczych, w tym pawilonów z kordegardami wzniesionymi przez Rudolfa von Kottwitz. Obecność obydwu kordegard na panoramie z ok. 1750 r. wskazuje, że powstały one w 1 poł. XVIII w., zapewne w ramach pierwotnej koncepcji założenia, tworzącego spójny, przemyślany zespół kompozycyjny. Ryciny pokazują również wygląd elewacji pałacowych przed późniejszą przebudową, która nadała im dzisiejszy kształt. Na panoramach widać, że pierwotny trójosiowy ryzalit dwukondygnacyjnego pałacu podwyższony był o trzecią kondygnację (mezzanino) z trzema oknami, zlikwidowanymi w trakcie przebudowy obiektu. Okna drugiej kondygnacji i kondygnacji mezzanina odróżniały się od pozostałych trójkątnymi naczółkami, co pozwala przypuszczać, że trzecia kondygnacja ryzalitowa nie stanowiła osobnego piętra, lecz drugi rząd okien oświetlający zlokalizowaną w tym miejscu salę recepcyjną (salon). Horyzontalne podziały elewacji wzbogacały zniesione później prostokątne płyciny podokienne. Więcej szczegółów ujawnia druga rycina, zapewne retuszowana. Widać na niej, że narożne krawędzie ryzalitu artykułowane były boniowaniem, zaś oś środkowa (ponad portalem) – zdwojonymi lizenami. Ponadto rysownik oddał umieszczony w tympanonie relief, pominięty w pierwszym widoku, taras wejściowy pomiędzy skrzydłami bocznymi oraz zmienione później lukarny po bokach ryzalitu i na dachu skrzydeł bocznych od frontu, a także niezachowane, na dachach kordegard. Widać ponadto, że ogrodzenie pomiędzy kordegardami pierwotnie stanowiło mur, zastąpiony później słupkami z kratą. Na obu rycinach dostrzegalny jest także ogród naprzeciw pałacu, sięgający wówczas do żeglownego kanału. Otoczony murem z ażurową kratą podzielony był szpalerami drzewek i niskim żywopłotem, na ogród kwiatowy i warzywny. Ogród kwiatowy w stylu francuskim wypełniony był czterema kwaterami utworzonymi przez ścieżki przecinające się pod kątem prostym. Jak pokazuje pierwsza z rycin, osiowość założenia podkreślała główna aleja naprzeciw pałacu, która miała swoją kontynuację na drugim brzegu kanału, pomimo braku mostku. Kwatery wzbogacone były parterami o ornamentalnym rysunku, z dekoracyjnym kwiatowo-roślinnym wypełnieniem.

Właściciel rezydencji w latach 1735-1765 Rudolph Gotthard von Kottwitz, dbało rozwój wsi i majątku, m.in. uzyskując zgodę nowych pruskich władz Śląska (od 1741 r.) na wzniesienie ufundowanego przez siebie protestanckiego kościoła w Bojadłach (1742-1744) oraz fundując w 1744 r. nową szkołę w Bojadłach. W dziejach miejscowości zapisał się jako mecenas kultury i sztuki, był m.in. założycielem pałacowej biblioteki ewangelickiej (1744). Niewątpliwie z jego inicjatywy podjęta została renowacja pałacu po jego splądrowaniu i zniszczeniu przez wojska kozackie w 1759 r. w trakcie wojny 7-letniej (1756-1763). Dokonano wówczas przebudowy gmachu, polegającej na likwidacji podziałów i zniesieniu dwóch górnych rzędów okien w ryzalicie, które zastąpiły trzy wysokie okna ozdobione od zewnątrz bogatą, wysokiej klasy sztukaterią, w skromniejszej formie aplikowaną również nad pozostałe okna. Mimo że nie zachowały się archiwalia zawierające informacje na temat twórców pałacu oraz jego późniejszej przebudowy, w istniejącej do dziś księdze chrztów zboru ewangelickiego w Bojadłach z lat 1765-1777 odnajdujemy nazwisko Christiana Klatte, murarza z Bojadeł. Przez niemal dekadę, w latach 1766-1777 (wyłączywszy rok 1774) murarz oraz jego żona Anna wielokrotnie notowani są w aktach chrztów w roli świadków, nadto sam Klatte jako ojciec chrzczonych dzieci 26.II.1766, 2.VIII.1775 i 29.VII.177619. Choć brak na to bezpośrednich dowodów, nie można wykluczyć, że murarz ów, zamieszkały na stałe w Bojadłach przynajmniej od ok. połowy lat 60. XVIII w., był wykonawcą części prac budowlanych (zapewne według projektu nieznanego architekta) związanych z przebudową pałacu, realizowaną niewątpliwie w latach 60. XVIII w.

Po bezpotomnej śmierci Rudolpha w 1765 r. sukcesorem Bojadeł został jego brat, Adam Melchior von Kottwitz, pan na majątku do 1777 r. Kolejnym właścicielem był jego syn, Adam Rudolph Karl (1777-1811). Za jego czasów dokonano kolejnych zmian w zespole pałacowym, do których należało zwłaszcza urządzenie na nowo ogrodu, dokonane prawdopodobnie pod koniec lat 80. XVIII w. Wskazuje na to opis założenia sporządzony przez Friedricha Zimmermanna ok. 1791 r.: Pański pałac w Bojadłach z dwoma bocznymi skrzydłami i na dwa piętra wysoki, który w 1736 r. został nowo wybudowany. Znajdujące się przy nim budynki gospodarcze są regularnie w kwadracie zbudowane; przy wejściu na dziedziniec pałacu widzi się dwie nowoczesne wieże, z których jedna ozdobiona jest zegarem słonecznym, druga zegarem bijącym. Ogród przy pałacu jest piękny, wieloma rzucającymi się w oczy ozdobami zaopatrzony, przed kilkoma laty na nowo założony. Także oranżeria jest bogata i w najlepszym urządzeniu. Środkiem przez ogród idzie szeroki kanał, na którym można pływać łódką. Obok ogrodu ozdobnego jest również zwierzyniec, w którym trzymane są jelenie i sarny.

Wymienione w opisie zespołu pałacowego autorstwa Zimmermanna „nowoczesne wieże” najprawdopodobniej określają formę kordegard po przebudowie, dokonanej wraz renowacją pałacu po 1759 r., względnie w zbliżonym czasie co założenie nowych ogrodów. Zapewne dotyczyła ona założenia obecnych, czworobocznych baniastych hełmów z wieżowymi, kubicznymi latarniami o późnobarokowo-klasycyzującej formie, odmiennej w detalach od dwukondygnacyjnych (?) „wież” na rycinach Wernera, typowej natomiast dla późnobarokowej śląskiej architektury ok. 1750 r. Na wieżach zamontowane były zegary słoneczny i mechaniczny, istniejące jeszcze w XIX w.

Kolejnym właścicielem posiadłości był syn Adama Rudolpha Karla, baron Alexander von Kottwitz (1812-1854). Na początku jego „panowania” na majątku, w 1812 r. w pałacu wybuchł pożar, który zniszczył rodzinne archiwum. Ostatnim przedstawicielem linii męskiej rodu Kottwitzów na Bojadłach był Leopold von Kottwitz (1854-1904). Za jego rządów dobra bojadelskie obejmowały 10 wsi i liczne folwarki z 13.000 mórg areału dominium własnego, położone w dużym stopniu na nizinie pomiędzy Obrą a Odrą, w pobliżu granicy prowincji brandenburskiej i poznańskiej. Z tego okresu (1861-1862) zachowała się litografia z albumu Alexandra Dunckera ukazująca fasadę pałacu w otoczeniu zieleni parkowej zlokalizowanej w rejonie dziedzińca honorowego (?). Litografia ujawnia wiele błędów rysownika, m.in. uproszczenia w wyglądzie fasady, a także niezgodne z rzeczywistością usytuowanie kordegard (ze wspomnianymi dwoma zegarami), które przysłonięte drzewami nie poprzedzają pałacu, lecz występują w roli flankujących wież usytuowanych na linii korpusu budynku. Pomimo to na rysunku dostrzec możemy XIX-wieczne przekształcenia dziedzińca, który zamieniony został w ozdobny podjazd z okrągłym gazonem wzbogaconym kwietnikiem (zarys gazonu zachowany był jeszcze w latach 70. XX w.). Pałac wraz z podjazdem ujęty został trawiastym, zadrzewionym zieleńcem, w ramach którego powstało pod koniec XIX w. niewielkie założenie po północnej stronie pałacu. Również w XIX w. na tarasie przy zachodnim skrzydle postawiono przeszkloną werandę o stalowej konstrukcji. Rycina Dunckera oraz materiały ikonograficzne z pocz. XX w., głównie pocztówki, ukazują inne ówczesne zmiany w zespołu parkowo-ogrodowym pałacu. Przez kanał przerzucony został ozdobny ceglany mostek, w ogrodach natomiast, pomimo utrzymania podstawowego układu podziału geometrycznego, partery kwiatowe przekształciły się w trawnik, zaś pałacowy taras pokryły pnącza roślinności, m.in. bluszcz

Spadkobierczyni majątku, córka Leopolda, Ewa von Bassewitz-Levetzow (1902-1904), w 1904 r. sprzedała dobra generałowi Reinhardowi Gottlobowi von Schefferowi z Berlina. Nowy właściciel mianował głównym inspektorem dóbr F. Stoha z Bojadeł. W 1905 r. skarbnikiem majątku był Meißner, natomiast nadleśniczym G. Blaeschke, obydwaj pochodzący również z Bojadeł. W tym czasie dobra obejmowały obszar 3396 hektarów, z czego 1125 ha stanowiły grunty orne, 214 ha łąki, 117 ha pastwiska, 1793 ha lasy, 51 ha wody oraz 101 ha nieużytki; na terenie majątku istniały gorzelnia, browar (oddany w dzierżawę) i cegielnia28. Reinhard von Scheffer przeprowadził remont zaniedbanego pałacu, likwidując m.in. przeszkloną werandę z tarasu, odnowił elewacje i na nowo urządził wnętrza rezydencji. Po śmierci generała von Scheffera w 1925 r. majątek przeszedł w ręce jego syna Adolfa, pod którego zarządem pozostał do 1945 r..

Szczupłość dostępnego materiału ikonograficznego poważnie utrudnia rekonstrukcję wyglądu wnętrz pałacowych za czasów Kottwitzów oraz ich następców von Schefferów. Unikatowy materiał stanowi zachowane zdjęcie rodzinne von Schefferów z 1908 r., sfotografowanych najprawdopodobniej w jednym z pomieszczeń pałacu (być może w sali recepcyjnej). Dekoracja ściany w formie ozdobnych, prostokątnych płycin (panneau?) ze złoconymi ramami o klasycyzującym charakterze. Możliwość pierwotnej artykulacji ścian za pomocą dekoracyjnych panneau sugerują pionowe spękania oraz dukty przebijające spod obecnego tynku ścian salonu (sali recepcyjnej), które prawdopodobnie uzyskały także polichromię. Pomimo braku zachowanych śladów, nie można wykluczyć, że niektóre z wnętrz zdobił rokokowy wystrój sztukatorski, zbliżony formą do stiuków na elewacjach. Przemawia za tym architektura wnętrza sali recepcyjnej, która pozwalała na zastosowanie w niej dekoracji złożonej z panneau, pędów kwiatowych (np. w partii fryzu) oraz motywów rocaille, skontrastowanych z szerokimi gładkimi płaszczyznami sufitu i faset – rozwiązań zastosowanych w wystroju wnętrz (m.in. Sali Audiencyjnej) rezydencji królewskiej we Wrocławiu z lat 1752-1753, a więc budowli, która miała decydujący wpływ na formę i wystrój arystokratycznych rezydencji wznoszonych lub modernizowanych w 2 połowie XVIII w. na pruskim Śląsku, w tym niewątpliwie pałacu w Bojadłach. XVIII-wieczny wystrój wnętrz zapewne został zmieniony w następnych stuleciach, w XIX w. zyskując być może klasycystyczną szatę, której doszukiwać się możemy na zdjęciu. Jeszcze w 1996 r. w jednym z północnych pomieszczeń na piętrze pałacu znajdował się niezachowany obecnie bezstylowy drewniany portal wejściowy (fragment boazerii?) o prostej geometrycznej dekoracji, zwieńczony gzymsem z zębnikiem i fantazyjnie postrzępionym naczółkiem, pochodzący z kolejnej przebudowy wnętrz pałacu, związanej być może z pracami podjętymi w rezydencji na początku XX w. przez Reinharda von Scheffera.

Niewiele wiadomo również na temat kompletowanego przez kolejnych właścicieli wyposażenia pałacu do 1945 r. Hans Lutsch w swoim inwentarzu zabytków Śląska z 1891 r. wśród elementów wyposażenia pałacu w Bojadłach wymienia jedynie kominek o bogatych formach barokowych, bogato rzeźbioną rokokową ramę rodzinnego portretu, gobelin ukazujący scenę pasterską (zapewne typową dla sztuki rokoka fête champêtre) oraz trzy sztuki zastawy stołowej Wedgwooda Na podstawie archiwalnej fotografii rodzinnej von Schefferów z 1908 r. przypuszczać możemy, że wśród sprzętów pałacu znajdował się w tym czasie również komplet neorenesansowych (?) krzeseł z XIX lub pocz. XX w.

Po zakończeniu II wojny światowej pałac kilkakrotnie zmieniał gospodarzy, co niekorzystanie odbiło się na jego stanie zachowania. W latach 1948-1950 był on siedzibą Uniwersytetu Ludowego, następnie do 1952 r. służył jako biuro dla Gminnej Rady Narodowej oraz Gminnej Spółdzielni „Samopomoc Chłopska”, a także znajdowało się w nim przedszkole, porodówka, i gminna świetlica, tzw. „Świetlica Bieruta”. Kolejnym zarządcą pałacu do roku 1962 był Wojewódzki Związek Gminnych Spółdzielni „Samopomoc Chłopska z Zielonej Góry, który przeznaczył pomieszczenia pałacowe na organizowane przez siebie kursy, konferencje i kolonie. Prawdopodobnie w tym okresie budynek poddany został remontowi, w ramach którego nieudolnie odnowiono elewacje, eliminując zdwojone lizeny akcentujące pierwotnie narożniki ryzalitów środkowego i bocznych oraz znacznie upraszczając poszczególne detale sztukatorskie w dolnej kondygnacji. W 1962 r. pałac został przeznaczony na obiekt kolonijny, na początku Zakładom Cynkowym „Silesia” z Katowic, a następnie Zakładowi Przemysłu Dziewiarskiego „Milana” z Legnicy. Rezydencja służyła zarówno dzieciom spędzającym w Bojadłach wakacje, jak i mieszkańcom wsi, m.in. jako budynek szkolny. W okresie tym zespół pałacowy znacznie przekształcono na potrzeby różnych użytkowników – rozparcelowano całe założenie, boczne kordegardy i oficyny przekształcono na budynki mieszkalne i użyteczności publicznej, podobnie wydzielono park, który nie stanowił już kompozycyjnej całości z pałace. Przemiany ustrojowe 1989 r. sprawiły, że dawna siedziba Kottwitzów trafiła w ręce prywatnych właścicieli, którzy od 1997 r. zmieniali się kilkakrotnie. Wpłynęło to na drastyczne zaniedbanie pałacu i jego stopniowe popadanie w ruinę – stracił dawną świetność w wyniku aktów wandalizmu i kradzieży zabytkowych elementów wystroju wnętrza, elewacji i ogrodzenia. W roku 2006 do życia powołano Stowarzyszenie Życie dla Pałacu, które w latach 2006-2008 organizowało festyny z koncertami, których celem była zbiórka funduszy na remont pałac. Od początku 2014 roku właścicielem pałacu w Bojadłach jest Arkadiusz Michoński, założyciel Fundacji Pałac Bojadła, powołanej w celu ochrony i restauracji bojadelskiego założenia pałacowo-parkowego oraz – poprzez adaptację pałacu na Biuro Działań Twórczych – przywrócenia jego dawnej, kulturotwórczej funkcji.

Opracowanie na podstawie:

http://www.palaceiparki.pl/03-bojadla-txt-02.html

Dane obiektu zostały uzupełnione przez użytkownika Arek .

Rodzaj: pałac

Forma ochrony: Rejestr zabytków, Ewidencja zabytków

Inspire id: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_08_ZE.9227, PL.1.9.ZIPOZ.NID_E_08_ZE.10565