Jest świadectwem historii Świnoujścia, które miało strategiczne znaczenie jako wojenny i cywilny port położony u ujścia Odry.

Historia

Nowożytne fortyfikacje wokół Świnoujścia powstawały stopniowo, wraz z rozwojem miasta i portu. Projekt budowy portu sporządził w 1745 r. Gerhard Cornrlius von Walrawe, a pierwszy (niezrealizowany) projekt jego ufortyfikowania opracował w 1766 r. wojskowy inżynier nazwiskiem Bourdet. W 1846 r. król pruski Fryderyk Wilhelm IV zadecydował o umocnieniu ujścia Świny, wydając w tej sprawie odpowiednie rozporządzenie gabinetowe. Początkowo prace ograniczały się do wzniesienia ziemnych, oszańcowanych baterii wschodniej i zachodniej po obu stronach ujścia Świny. W następnym etapie powstawały stałe dzieła obronne. Od 1848 r. pracami kierował inżynier Eickstädt z Korpusu Inżynierów. W 1854 r. utworzono niewielki stały garnizon, w którego skład wchodziły dwa bataliony piechoty i jeden batalion artylerii. Do 1863 r. powstał kompleks forteczny wzniesiony zgodnie z zasadami nowopruskiej szkoły fortyfikacyjnej. Obok rozbudowanych baterii artyleryjskich usytuowano trzy forty. Na zachodnim brzegu Świny wzniesiono Fort III połączony wałem z baterią zachodnią. Na brzegu wschodnim powstał Fort I (obecnie nie istniejący) i Fort II przylegający od wschodu do baterii wschodniej, która miała narys spłaszczonego pięcioboku, otwartego w nasadzie. Obydwa forty połączone były wałem. Fort II zbudowano w latach 1849-1859. Otoczony mokrą fosą otrzymał narys lunety. W nasadzie fortu umieszczono podłużną kazamatową piętrową reditę przystosowaną do prowadzenia ognia we wszystkich kierunkach. Fort II połączony był wałem z baterią wschodnią. Obydwie te budowle otoczone były wodną fosą. W latach 1860-1863 na wschodnim przedłużeniu redity wzniesiono otwarty bastion ceglano-ziemny z kazamatami, siedmioma barbetami, schronami w poprzecznicach oraz dwiema kaponierami skarpowymi, służącymi do obrony fosy. Cały obiekt z wyjątkiem strony południowej otoczony był fosą, a fort i bateria wschodnia połączone były mostem zwodzonym.  

W latach 60. XIX w. wyposażono artylerię w działa gwintowane, o lepszej celności i większym zasięgu niż dotychczasowe działa gładkolufowe. W 1874 r. na wałach baterii wschodniej ustawiono dwa działa kalibru 210 mm i trzy dalekosiężne armaty kalibru 150 mm. W latach 1875-1877 połączono fort II z baterią wschodnią, tworząc jedną baterię nadbrzeżną. W latach 1876-1877 przebudowano centralną reditę na koszary, które zabezpieczono od strony morza dodatkowym murem oporowym i zasypano kilkumetrową warstwą ziemi. Przebudowano elewację od strony podwórza, strzelnice przekształcono w okna działowe. Skorygowano północny i południowy odcinek fosy, likwidując fragmenty dochodzące do ceglanych ścian koszar, zlikwidowano też most zwodzony. W celach komunikacyjnych usypano groblę, dla obrony której zbudowano wartownię i nowe kazamaty. Od strony południowej przedłużono wał ziemny, tak aby dochodził prostopadle do Świny i dalej biegł wzdłuż jej brzegu, Zamknięto w ten sposób dziedziniec zachodni. Dalszych zmian dokonano w obrębie bastionu ziemno-ceglanego, który przekształcono w części północnej tworząc kompleks podwalni, na którym umieszczono galerię działową z ośmioma barbetami. W wyniku tej przebudowy powstał wąski dziedziniec alarmowy.

W latach 1895-1896 na wschodnim brzegu Świny zbudowano betonowe konstrukcje baterii moździerzy kalibru 210 mm, a lewe skrzydło baterii wschodniej przekształcono w baterię zaporową, której zadaniem była obrona wejścia do portu.

Po I wojnie światowej na mocy Traktatu Wersalskiego fort częściowo rozbrojono, przekazując go zarazem pod zarząd niemieckiej marynarki wojennej, dla której pełnił on funkcję pomocniczą. Po II wojnie światowej użytkowany był przez Armię Radziecką. W 1992 r. został przejęty przez miasto. Przez kilka lat mieścił w swym wnętrzu magazyny, później został opuszczony. W pierwszej połowie 2001 r. został wydzierżawiony przez pasjonatów historii wojskowości. W latach 2001-2002 oczyszczono fort ze śmieci oraz usunięto zieleń zagrażającą substancji zabytkowej. 11 sierpnia 2001 r. fort udostępniony został do zwiedzania. Opracowano niekonwencjonalny program zwiedzania fortu- turysta jako kandydat na kadeta armii pruskiej odbywać miał skrócone szkolenie wojskowe. Od 2004 roku Fort Gerharda jest siedzibą grupy rekonstrukcyjnej 34 Pułku Fizylierów im. Królowej Szwedzkiej Victorii, którego żołnierze przez wiele lat stacjonowali w Świnoujściu.   

Od 2010 roku w forcie ma swoją siedzibę Muzeum Obrony Wybrzeża w Świnoujściu. Eksponuje ono kolekcję umundurowania, a także armaty, magazyn broni, dokumenty, pamiątki, wyposażenie żołnierzy i wiele innych cennych przedmiotów związanych z historią Twierdzy Świnoujście.

Opis

Wschodni fort artyleryjski położony jest na prawym brzegu Świny, na wyspie Wolin, bezpośrednio na wschód od latarni morskiej, w odległości ok. 200 m na południe od brzegu morza. Jest jednym z trzech zachowanych dzieł obronnych twierdzy Świnoujście.

Fort jest budowlą ziemno-ceglaną z elementami betonowymi. Do budowy użyto cegły o wysokiej jakości pochodzącej  z cegielni w Rochow i Klockenberg. Podczas przebudowy w latach 1876-1877 budowle ceglane zostały dodatkowo zabezpieczone murem oporowym i okryte wraz ze stropem kilkumetrową warstwą ziemi. Pod koniec XIX w., gdy używać zaczęto pocisków burzących, wzmocniono stropy płytami pancernymi i żelbetem.

Założony na rzucie wydłużonego pięcioboku fort otoczony jest z trzech stron wałem i mokrą fosą do której obrony służyły dwie kaponiery. W czole fortu pod wałem zlokalizowane kazamaty służące niegdyś jako koszary i schron amunicyjny. Od strony północnej i północno-wschodniej wnętrze fortu osłaniał taras artyleryjski. W centrum fortu położony jest budynek koszar umieszczonych w dawnej reducie artyleryjskiej. Spośród czterech prochowni dwie zlokalizowano od zachodu, w pobliżu dziedzińca prochowego i dwie od wschodu w pobliżu koszar. Miejsce pomiędzy budynkami zajmują place – apelowy, broni, musztry i ćwiczeń, oraz dziedzińce – alarmowy i prochowy.

Budynek koszar powstał w wyniku adaptacji założonej na rzucie litery „T” dwukondygnacyjnej reduty. Wzmocniony w trakcie przebudowy betonem, został nadsypany warstwą ziemi nad stropem, otoczony murem oporowym i zasypany ziemią od strony morza. Od strony południowej usytuowana jest fasada z główną bramą wjazdową. Partia elewacji nad półkoliście zamkniętym otworem przejazdu lekko wysunięta do przodu, od dołu wyodrębniona łukiem odcinkowym rozpostartym między dwoma wspornikami, artykułowana jest kamiennym gzymsem stanowiącym podstawę dla wielkiej półokrągłej blendy. Zryzalitowana nad brama ściana zwieńczona niewysokim otwartym od dołu trójkątnym  naczółkiem. Cała elewacja zwieńczona gzymsem. Otwory okienne zgrupowane parami, zamknięte łukami odcinkowymi i prosto. Nad parami okien parteru rozmieszczone romboidalne wnęki. We wnętrzu budynku na każdej kondygnacji rozmieszczonych siedem pomieszczeń, nakrytych sklepieniami krzyżowymi wspartymi na potężnych filarach. W dużym walcowatym filarze dźwigającym półbastion fortu ukryte granitowe spiralne schody prowadzące na piętro.

Obiekt dostępny w godzinach otwarcia muzeum.

Opr. Maciej Słomiński, OT NID Szczecin, 19-11-2018 r.