Jest świadectwem historii Świnoujścia, które miało strategiczne znaczenie jako wojenny i cywilny port położony u ujścia Odry.

Historia

Nowożytne fortyfikacje wokół Świnoujścia powstawały stopniowo, wraz z rozwojem miasta i portu. Projekt budowy portu sporządził w 1745 r. Gerhard Cornrlius von Walrawe, a pierwszy (niezrealizowany) projekt jego ufortyfikowania opracował w 1766 r. wojskowy inżynier nazwiskiem Bourdet. W 1846 r. król pruski Fryderyk Wilhelm IV zadecydował o umocnieniu ujścia Świny, wydając w tej sprawie odpowiednie rozporządzenie gabinetowe. Początkowo prace ograniczały się do wzniesienia ziemnych, oszańcowanych baterii wschodniej i zachodniej po obu stronach ujścia Świny. W następnym etapie powstawały stałe dzieła obronne. Od 1848 r. pracami kierował inżynier Eickstädt z Korpusu Inżynierów. W 1854 r. utworzono niewielki stały garnizon, w którego skład wchodziły dwa bataliony piechoty i jeden batalion artylerii. Do 1863 r. powstał kompleks forteczny wzniesiony zgodnie z zasadami nowopruskiej szkoły fortyfikacyjnej. Obok rozbudowanych baterii artyleryjskich usytuowano trzy forty. Na brzegu wschodnim powstał Fort I główny (obecnie nie istniejący) i Fort II. Na zachodnim brzegu Świny w latach 1855-1858 wzniesiono Fort III, od podobieństwa do Zamku św. Anioła w Rzymie zwany Fortem Anioła. Połączony wałem z baterią zachodnią, założony został na rzucie regularnego pięcioboku. Głównym elementem dzieła była redita usytuowana pośrodku dziedzińca. Całość otoczona została wodna fosą, a od zachodu podwójną fosą łączącą Fort III z baterią zachodnią. W nasypie otaczającego wału umieszczono pięć podwalni. W latach 60. XIX w. wyposażono artylerię w działa gwintowane, o lepszej celności i większym zasięgu niż dotychczasowe działa gładkolufowe. W latach 1865-1866 wzniesiono magazyn prochowy pomiędzy Fortem Anioła a bateria Zachodnią. W latach 1886- 1887 zbudowano bramę wjazdową prowadząca do całego kompleksu zachodniego, złożonego z fortu i baterii. Na przełomie XIX i XX w. wzmocniono betonem stropy pięciu małych schronów i prochowni umieszczonych w nasypie wału.

Po I wojnie światowej na mocy Traktatu Wersalskiego wojsko opuściło fortyfikacje Świnoujścia, a fort został całkowicie rozbrojony. Prawdopodobnie w 1940 r. wojska niemieckie zbudowały na reducie fortu żelbetowo-stalową wieżę obserwacyjno-pomiarową dla stanowiska obserwacyjnego a później stacji radiolokacyjnej. Po 2. wojnie światowej użytkowany był przez Armię Radziecką, która stacjonowała tu do grudnia 1992 r. W 2001 r. wydzierżawiony został osobie prywatnej, po czym udostępniony został do zwiedzania. We wnętrzu urządzono stałą ekspozycję – tzw. salę wikingów i salę nawigacji z przyrządami nawigacyjnymi z XX w. W obrębie fortu działa kawiarnia, organizowane są też imprezy okolicznościowe.

Opis

Fort III położony jest na lewym brzegu Świny, na wyspie Uznam, bezpośrednio na zachód od centrum Świnoujścia, w odległości ok. 600 m na południe od brzegu morza. Jest jednym z trzech zachowanych dzieł obronnych twierdzy Świnoujście.

Fort jest budowlą ziemno-ceglaną. Centralna redita i brama wjazdowa wzniesione z cegły w wątku fortecznym. Ze względu na grząski grunt, średnica fundamentu budowli większa o ok. 1 m od obwodu jej nadzwyczaj grubych murów.  Cegła w licu elewacji zróżnicowana kolorystycznie – czerwona w głównych partiach muru, żółta w elementach artykulacji i zwieńczeniach. Cokół i zwieńczenia wieżyczek bramy wjazdowej wykonane z bloków granitu. Konstrukcja nad centralną częścią redity – nadbudowana z żelbetu i stali. Wnętrza nakryte ceglanymi sklepieniami. Wokół fortu wał usypany z ziemi, pierwotnie również fosa wodna. W podwalniach usytuowane cztery schrony amunicyjne. Na teren fortu prowadzi brama od strony południowo zachodniej. Przejazd bramny otwarty, od strony zewnętrznej flankowany przez mury ze strzelnicami, ujęty po bokach przez usytuowane parami przy obu końcach cztery kwadratowe wieżyczki zwieńczone kamiennym krenelażem z blankami.  

Usytuowana pośrodku pięciobocznego dziedzińca redita założona na rzucie koła o średnicy 25 metrów, ma formę trójkondygnacyjnej baszty z tarasem artyleryjskim otoczonym krenelażowym murem obronnym z blankami o ponad półtorametrowej grubości. Ze środka tarasu wyrasta walcowata wieża, zwieńczona również blankami i nadbudowana w XX w. o betonowo-stalową konstrukcję wieży obserwacyjnej. Elewacja redity gładka, z parterem oddzielonym gzymsem kordonowym i fryzem z ukośnie ustawionych cegieł, zwieńczona krenelażem z blankami, nadwieszonym na wspornikach połączonych arkadkami. Na osi bramy wjazdowej główne wejście do fortu – w szerokiej wnęce zamkniętej łukiem odcinkowym widoczny dawny zamknięty łukiem pełnym otwór bramny, obecnie częściowo zamurowany, z wtórnie wstawionymi drzwiami pancernymi. Otwory okienne (na dwóch wyższych kondygnacjach pełniące pierwotnie funkcję strzelnic) zamknięte spłaszczonymi łukami odcinkowymi – na parterze rozmieszczone dość gęsto, niewielkie, w kształcie stojącego prostokąta, na dwóch pozostałych kondygnacjach rozmieszczone rzadziej (w dwunastu osiach), ale większe, mające kształt prostokąta leżącego i zaopatrzone w pancerne okiennice.

Parter budowli podzielony na 14 pomieszczeń, pełniących pierwotnie różne funkcje techniczne i gospodarcze m.in. kuchni i jadalni. Wyższe kondygnacje dostępne przez centralnie usytuowaną klatkę schodową z kręconymi granitowymi schodami. W każdej z tych kondygnacji usytuowano pierwotnie po 12 działobitni z armatami, stąd też konstrukcja budowli opiera się na 12 dookolnych filarach zewnętrznych i odpowiadających im zróżnicowanych filarach wewnętrznych, połączonych układem sklepień kolebkowych i krzyżowych. W obecnym stanie wnętrza po przebudowie zmniejszającej ilość pomieszczeń bojowych zmniejszona – na pierwszym piętrze do jedenastu, na drugim do dziesięciu.

Obiekt dostępny w godzinach otwarcia muzeum.

Opr. Maciej Słomiński, OT NID Szczecin, 26-11-2018 r.