Jest świadectwem historii Świnoujścia, które miało strategiczne znaczenie jako wojenny i cywilny port położony u ujścia Odry.

Historia

Nowożytne fortyfikacje wokół Świnoujścia powstawały stopniowo, wraz z rozwojem miasta i portu. Projekt budowy portu sporządził w 1745 r. Gerhard Cornrlius von Walrawe, a pierwszy (niezrealizowany) projekt jego ufortyfikowania opracował w 1766 r. wojskowy inżynier nazwiskiem Bourdet. W 1846 r. król pruski Fryderyk Wilhelm IV zadecydował o umocnieniu ujścia Świny, wydając w tej sprawie odpowiednie rozporządzenie gabinetowe. Początkowo prace ograniczały się do wzniesienia ziemnych, oszańcowanych baterii wschodniej i zachodniej po obu stronach ujścia Świny. W następnym etapie powstawały stałe dzieła obronne. Od 1848 r. pracami kierował inżynier Eickstädt z Korpusu Inżynierów. W 1854 r. utworzono niewielki stały garnizon, w którego skład wchodziły dwa bataliony piechoty i jeden batalion artylerii. Do 1863 r. powstał kompleks forteczny wzniesiony zgodnie z zasadami nowopruskiej szkoły fortyfikacyjnej. Obok rozbudowanych baterii artyleryjskich usytuowano cztery forty. Na wschodnim brzegu Świny powstał Fort I (obecnie nie istniejący) i Fort II przylegający od wschodu do baterii wschodniej. Na brzegu zachodnim wzniesiono Fort III połączony wałem z baterią zachodnią.  Fort IV, czyli baterię zachodnią  wybudowano w latach 1856-1861 z przeznaczeniem do obrony portu przed wrogimi okrętami. Otwarta od południa bateria zachodnia miała złożony narys z zaokrąglonym czołem od zachodu i kwadratową redutą od nasady po stronie południowo-zachodniej.  W latach 1877-1880 baterię zachodnią rozbudowano, przedłużając ja w kierunku zachodnim. Przedłużono wówczas lewą część wału, budując dwie podwalnie z 23 kazamatami. Powstał w ten sposób skazamatowany ciąg koszarowy ukryty pod wałem czołowym.  Przebudowano i zmodernizowano mały fort reditowy. Strzelnice działowe przerobiono na otwory okienne. Jednokondygnacyjną ceglaną redutę połączono z ciągiem koszarowym. W 1877 r. zlikwidowano pierwotny wjazd. W uskoku szyi zbudowano nową bramę broniona przez sześć strzelnic karabinowych. Prowadziła ona w kierunku zachodnim na dwa wewnętrzne dziedzińce nowego dużego fortu. W latach 1880-1882 zbudowano nowe trawersy. Wał artyleryjski wyposażono w siedem barbetowych stanowisk ogniowych dla armat i osiem schronów amunicyjnych oraz pogotowia  zlokalizowanych w poprzecznicach.  W latach 1886-1887 przebudowano fosę. W rezultacie tych wszystkich zmian powstał jednowałowy, pięcioboczny fort artyleryjski o dwóch czołach, dwóch barkach i szyi z uskokiem, założony na narysie wydłużonego trapezu z osiową poprzecznicą i otoczony wodną fosą. Zbudowano też bramę wjazdowa do całego kompleksu zachodniego, złożonego z połączonych wałem baterii zachodniej i fortu Anioła). Na przełomie XIX i XX w. czoło koszar i stropy wzmocniono betonem. Po pierwszej wojnie światowej, na mocy Traktatu Wersalskiego wojsko opuściło fortyfikacje Świnoujścia, które zostały całkowicie rozbrojone. W latach 30. XX w. łamiąc postanowienia traktatu usytuowano na wale czołowym baterię artylerii nadbrzeżnej, składającą się z trzech betonowych stanowisk dla armat i dwóch betonowych podstaw dla armat lub moździerzy. W latach 1937-1938 na lewym skrzydle barku zbudowano szkolne stanowisko dowodzenia artylerią nadbrzeżną. Po 2. wojnie światowej obiekt użytkowany był do 1964 r. przez wojsko, a potem pełnił funkcję magazynu owoców i warzyw. Od 2001 r. dzierżawiony jest przez Stowarzyszenie Miłośników Fortów „Reduta”, założone m.in. przez Jacka Nieżychowskiego. We wnętrzu reduty mieści się muzeum, a cały teren fortu udostępniany jest do zwiedzania. Odbywają się tu też plenerowe koncerty i inne imprezy.

Opis

Zachodni fort artyleryjski położony jest na lewym brzegu Świny, na wyspie Uznam, w odległości ok. 300 m na południe od brzegu morza. Jest jednym z trzech zachowanych dzieł obronnych twierdzy Świnoujście.

Fort jest budowlą ziemno-ceglaną z elementami betonowymi. Do budowy użyto cegły o wysokiej jakości pochodzącej z cegielni w Rochow i Klockenberg. Po 1880 r. stropy budowli ceglanych zostały dodatkowo zabezpieczone płytami pancernymi i betonem.

Założony na rzucie wydłużonego pięcioboku jednowałowy fort otoczony jest wałem i mokrą fosą, od strony południowo-wschodniej częściowo zasypaną. Posiada dwa czoła, dwa barki i szyję z uskokiem. Do wnętrza fortu prowadzi brama wjazdowa od strony południowo-wschodniej. Bezpośrednio przy bramie, na północny wschód od niej usytuowana jest kwadratowa reduta, a nieco dalej, przy mniejszym dziedzińcu znajdują się skazamatowane relikty dawnego wału baterii artyleryjskiej, jeszcze dalej w kierunku zachodnim rozciąga się większy dziedziniec. Od strony północno-wschodniej i północno zachodniej, oba dziedzińce zamyka skazamatowany ciąg koszarowy oraz ciągnące się wzdłuż czoła dwa skrzydła tarasu artyleryjskiego. Od zachodu na lewym barku usytuowane jest szkolne stanowisko dowodzenia artylerią nadbrzeżną.   

Założona na rzucie kwadratu, jednokondygnacyjna reduta, jest budowla ceglaną, przykrytą warstwą ziemi. Jej pierwotne strzelnice działowe zastąpione zostały oknami zamkniętymi łukiem odcinkowym, zabezpieczonymi pancernymi żelaznymi okiennicami. Do wnętrza prowadzi od strony południowej wtórnie przebita, szeroka brama wjazdowa z pancernymi dwuskrzydłowymi wrotami. Całość wieńczy niski mur ze strzelnicami szczelinowymi i kamiennym parapetem. Wnętrze nakryte jest sklepieniami kolebkowymi i krzyżowymi, wspartymi na czterech masywnych  czworobocznych filarach.  W murze pomiędzy redutą a kontraskarpą, usytuowana jest brama wjazdowa o otwartym przejeździe flankowanym przez dwa czworoboczne potężne słupy. Skazamatowany ciąg koszarowy ukryty pod wałem czołowym składa się z dwóch podwalni, z dwunastoma kazamatami w prawym i jedenastoma w lewym skrzydle, nakrytymi sklepieniami kolebkowymi. Trzy klatki schodowe z krętymi granitowymi schodami prowadzą do schronów pogotowia ławy artyleryjskiej. Na wale czołowym położony jest taras artyleryjski z siedmioma barbetowymi stanowiskami ogniowymi, rozdzielonymi ośmioma schronami amunicyjnymi i pogotowia. Również na wale czołowym usytuowana jest bateria artylerii nadbrzeżnej z lat 30. XX w. Składa się z trzech betonowych stanowisk dla armat oraz dwóch podstaw dla armat lub moździerzy. Dwa dziedzińce przedzielone są fragmentem pierwotnego wału reditowego fortu z połowy XIX w. z kazamatami magazynowymi. Komunikację pomiędzy dziedzińcami umożliwia od strony południowej obejście, od północy – poterna.  Wzniesione na lewym barku szkolne stanowisko dowodzenia artylerią nadbrzeżną jest żelbetową czterokondygnacyjna budowlą o 19 izbach, po sześciu na niższych kondygnacjach i jednej na najwyższym piętrze. Obecnie budynek pozbawiony jest drzwi i okien.

Obiekt dostępny w godzinach otwarcia do zwiedzania.

Opr. Maciej Słomiński, OT NID Szczecin, 19-11-2018 r.