Jeden z pierwszych kościołów ceglanych, jaki powstał na terenie ziem pruskich. Jego prezbiterium zaliczane jest do najstarszych murowanych budowli w państwie krzyżackim.

Historia

Początki konwentu dominikanów w Elblągu zbiegają się z powstaniem samego miasta oraz przybyciem na te ziemie Zakonu Krzyżackiego. Ok. 1239 r. nastąpiła fundacja kościoła i klasztoru dla zgromadzenia kaznodziejskiego. W 1246 r. dominikanie otrzymali przywilej na korzystanie z cegielni. Wkrótce potem przystąpili do budowy murowanego prezbiterium, z zakrystią po stronie pn. Pod koniec XIII w. podwyższono prezbiterium wraz z łukiem tęczowym oraz przykryto je czteroprzęsłowym sklepieniem krzyżowym, od zewnątrz dostawiono obecne skarpy oraz wykończono szczyt wschodni. W tym czasie wzniesiono prawdopodobnie arkady ściany północnej nawy głównej. W kolejnej fazie przypadającej na połowę XIV w. nastąpiła budowa niższej pd. nawy bocznej, wydzielonej murowanymi filarami. Podczas pożaru w 1504 r. zniszczeniu uległy sklepienia, dach i oba szczyty kościoła, ocalało jedynie prezbiterium i prawdopodobnie znaczna część murów korpusu. Zaraz po katastrofie przystąpiono do odbudowy świątyni, która połączona była z nadbudową nawy południowej do wysokości nawy głównej, w wyniku której kościół uzyskał kształt hali, pokrytej sklepieniem sieciowym. Szczyty korpusu zamknięto szczytami sterczynowymi i pokryto wspólnym dachem, zaakcentowanym sygnaturką. Pod koniec XVI w. przystąpiono do zmiany niektórych elementów wyposażenia, zgodnie z potrzebami nowej liturgii (kościół przejęli protestanci). Najważniejszą była budowa empor (ok. XVI w.) w nawie południowej. Z tej okazji wybito dwie pary okien w przyziemiu ściany pd., które doświetlały przestrzeń pod emporami, okazałej kazalnicy w 1588 r. dzieła Jakoba Frech (obecnie w katedrze elbląskiej) oraz prospektu organowego (1643 r.). Zachowano w kościele elementy wcześniejszego wyposażenia: cztery późnogotyckie ołtarze (obecnie w katedrze i Muzeum elbląskim). Wnętrze kościoła, przyległego od północy skrzydła krużganka oraz muru okalającego teren poklasztorny od północy w ciągu XVII i XVIII wieku wypełniły liczne płyty nagrobne i kamienne epitafia.

Pod koniec XVIII w. obniżono szczyt prezbiterium i wraz z zakrystią przykryto wspólnym dachem. W latach 80. XIX w. miała miejsce renowacja kościoła w duchu romantycznym: wnętrze korpusu i chóru pokryła neogotycka polichromia, przesunięto łuk tęczowy zrównując go z osią nawy, a w partii przyziemia ściany południowej sześć otworów okiennych otrzymało neogotyckie obramienie (obecnie zamurowane). W etapie tym przedsionek zachodni otrzymał formę neogotyckiej kruchty zdobionej szczytem wimpergowym, flankowanym dwoma ryzalitami zwieńczonymi szczytami sterczynowymi. Podobnie kruchta południowa otrzymała neogotyckie wystrój. Na skutek działań wojennych w 1945 r. świątynia została poważnie uszkodzona i wypalona. Zniszczeniu uległo sklepienie obu naw, zawalenie szczytu wschodniego i częściowo zachodniego. Katastrofa nie ominęła także wnętrza naw i partii przedsionków. Z pożogi wojennej ocalało jedynie prezbiterium z zakrystią i krużgankiem wraz z przykrywającym je dachem. Po wojnie kościół pozostawał w stanie ruiny. Na skutek inicjatywy inżynierów Zakładów Mechanicznych „Zamech” i plastyków elbląskich kościół przeznaczono na pracownię oraz galerię sztuki współczesnej, której inauguracja odbyła się w 1961 r. W latach 60. odbudowano zachodnią i południową kruchtę, jednak w uproszczonej postaci pozbawiając je neogotyckich akcentów, zrekonstruowaniu uległy natomiast szczyty korpusu, założono stalową więźbę dachową pokrytą dachówką ceramiczną. W latach 1975 - 1982 dokonano wymiany i wzmocnienia więźby dachowej nad nawami i założono wieńce spinające koronę murów. W przestrzeni nad kruchtą zachodnią i w kruchcie południowej znalazły miejsce pomieszczenia biurowe, a w dawnej zakrystii - pracownia plastyczna. W 2011 r. w nawie południowej wzniesiono stalową konstrukcję dwukondygnacyjnej empory, która wzbogaciła powierzchnie ekspozycyjną galerii, zakończono prace konserwatorskie w obrębie prezbiterium, krużganka, pomieszczeń od północy i przedsionka zachodniego.

Opis

Kościół wraz z pozostałościami zabudowy klasztornej usytuowany jest w obrębie pn.-zach. części Starego Miasta. Cały kompleks pierwotnie składał się z orientowanego kościoła, przylegających do niego od północy zabudowań klasztornych, zgrupowanych wokół wirydarza, dziedzińca od strony zachodniej oraz cmentarza. Do dnia dzisiejszego zachował się budynek kościoła, południowe skrzydło krużganka, ruiny zachodniej części dziedzińca gospodarczego oraz fragment północnego muru zabudowań klasztornych, wydzielających późniejszy teren cmentarny. Kościół to budynek gotycki orientowany, ceglany, o wątku wendyjskim i gotyckim, posadowiony na fundamencie kamienno - ceglanym, założony na planie nieregularnej, dwunawowej hali z wydzielonym, prosto zamkniętym czteroprzęsłowym prezbiterium, z przylegającą do jego północnej ściany trójprzęsłową zakrystią oraz krużgankiem. Korpus od zach. poprzedzony kruchtą. Znacznie wyższy od prezbiterium korpus nawowy zamknięto dachem dwuspadowym oraz trójkątnymi szczytami artykułowanymi płytkimi blendami i sterczynami. Prezbiterium wraz z zakrystią nakryte wspólnym dachem siodłowym, krużganek pulpitowym. Elewacje kościoła opięte skarpami miedzy wysokimi, ostrołukowymi oknami (w korpusie nawowym trójdzielne, w ścianie wschodniej prezbiterium czterodzielne, pozostałe dwudzielne, wszystkie maswerkowe). W kościele i krużganku zachowały się przykłady kamiennych epitafiów z XVII i XVIII w.

Obiekt dostępny. Wnętrze kościoła pełni funkcję sal wystawowych galerii.

Oprac. Maurycy Domino, 4.12.2014