XIII w. Wyróżniała się innowacyjną i nie znaną w ówczesnej środkowej Europie formą założenia z obiektami mieszkalno-obronnym i sakralnym, usytuowanymi na dziedzińcu, w obrębie czworobocznych murów obwodowych z monumentalną bramą. Podkreślała dużą rangę ośrodka chełmskiego pod koniec wczesnego średniowiecza, jako stolicy księstwa i siedziby diecezji prawosławnej.

Usytuowanie i opis

Grodzisko „Wysoka Górka”, usytuowane jest w centralnej części miasta na kulminacji wyniesienia kredowego Góra Chełmska (221 m n.p.m.), zwanego potocznie „Górą Zamkową” lub „Górą Katedralną”. Wzgórze od zach. otacza rozległa dolina rzeki Uherki, od pd. i pn. pasma bagien i łąk błotnych obniżenia Uherki i nieistniejącej już dziś rzeki Darki. Relikty grodu usytuowane są na szczycie Góry Chełmskiej, w miejscu nasypu-kopca w kształcie czworokąta z zaokrąglonymi narożami o wymiarach ok. 40 X 60 m i wysokości 7 - 17 m o nazwie „Wysoka Górka”. Na jego powierzchni nie zachowały się relikty architektury, jedynie w partiach fundamentowych. Teren kopca jest obecnie zadbanym nieużytkiem porośniętym trawą i drzewami. W jego obrębie, w centralnej części, stoi tzw. Kopiec Niepodległości, a na obrzeżach stacje Drogi Krzyżowej. Poniżej nasypu, na pozostałej części wyniesienia Góry Chełmskiej, usytuowane są zabytkowe budowle o charakterze sakralnym: katedra grecko-katolicka z l.1735-1756 - obecnie bazylika pw. Narodzenia NMP , dawny klasztor bazyliański, pałac biskupi.

Historia

W pocz. XIII w. książę Daniel Romanowicz zajął teren dzisiejszego Chełma i włączył go, podobnie jak inne obszary między Wieprzem a Bugiem, do księstwa halicko-włodzimierskiego. W l.30-40.XIII w. wybudował na „Wysokiej Górce” gród, a w nim rezydencję i cerkiew św. Jana Złotoustego. Książę Daniel był również fundatorem cerkwi Bogurodzicy (przypuszczalnie w miejscu obecnej bazyliki) oraz dwóch o nieznanej lokalizacji - ŚŚ. Kosmy i Damiana oraz pw. Św. Trójcy. Gród uległ pożarowi w 1256 r., skutecznie bronił się podczas najazdów tatarskich w l. 1240 i 1259. Ok. l. 1240-1256 miała miejsce rozbudowa jego systemu obronnego. Po śmierci Daniela w 1264 r. (pochowany został w Chełmie w cerkwi Bogurodzicy), jeszcze do 1323 r. Chełm był w rękach Romanowiczów, ale tracił na znaczeniu, pod k. XIV w. ostatecznie włączony do Korony przez króla Władysława Jagiełłę. Zabudowania „Wysokiej Górki” zniszczone zostały pożarem w 1473 r. Na jej terenie w l. 1875-84 r. wystawiono cerkiew p.w. ŚŚ. Cyryla i Metodego. Rozebrano ją po I wojnie światowej, a na miejscu świątyni usypano tzw. Kopiec Niepodległości z krzyżem na szczycie.

Chełm wymienił J. Długosz jako gród istniejący już w XI wieku. Pierwsza wzmianka o miejscowości, zapisana w kronice halicko-wołyńskiej, pochodzi z 1223 roku i mówi o założeniu grodu przez księcia halickiego i wołyńskiego Daniela Romanowicza (1201-1264), który ok. 1240 r. przeniósł tu stolicę księstwa z Halicza oraz siedzibę diecezji prawosławnej z Uhruska. Zabudowania „Wysokiej Górki” zniszczył pożar w 1473 r. Za sprawą starosty chełmskiego Jerzego Krupskiego, na pocz. XVI w. wzniesiono na Górze Chełmskiej nowe zabudowania drewnianego warownego zamku bronionego częstokołem i basztami, wzmiankowanego w 1510, w inwentarzu z 1545 r., w 1578, od 1611 jako dwór starościński, opisany w lustracji z 1769 r. jako drewniany, widoczny poniżej „Wysokiej Górki” od strony miasta na sztychu T. Rakowieckiego z lat 1765-1780, zniszczonego pożarem w 1788 r.

Stan i wyniki badań

Pierwsze, amatorskie prace „wykopaliskowe” podjęto na „Wysokiej Górce” z inicjatywy biskupa Metodego Terleckiego już w roku 1640. Pierwsze badania archeologiczne prowadzili P. P. Pokryszkin (członek Imperatorskiej Komisji Archeologicznej) i F. Korałłow w l. 1910-1912, ich wyniki w 1954 r. opublikował P. A. Rappoport. Badania archeologiczno-architektoniczne zostały przeprowadzone w 1966 i 1968 r. przez J. Gurbę, A. Gardawskiego, I. Kutyłowską, W. Zina i W. Grabskiego. W 1984 oraz w l.1993-94 oraz 1996-97 prace badawcze lub nadzory archeologiczne prowadzili: S. Gołub, U. Ruszkowska, T. i W. Mazurkowie, T. Dzieńkowski; badania archeologiczne w 2001 r. oraz w l.2010-2013 (o charakterze interdyscyplinarnym) wykonali: A. Buko, T. Dzieńkowski i S. Gołub. Badania ujawniły, że kopiec „Wysokiej Górki”, tworzą warstwy nasypowe pochodzenia antropogenicznego o miąższości ok. 6-7 m, powstałe w wyniku dużej aktywności budowlanej, zwłaszcza w okresie wczesnego średniowiecza. Wyróżniono kilka faz jego użytkowania. Do najstarszej fazy, związanej z działalnością budowlaną księcia Daniela, należy konstrukcja samego nasypu o miąższości 2-2,5 m oraz w części pd.-wsch. wzniesienie na nim i wzdłuż jego krawędzi muru obwodowego, wyznaczającego kształt prostokątnego dziedzińca o wymiarach zewnętrznych 22 x 33 m i powierzchni ok.700 m2. Fundament tego muru o grub. ok. 2 m, zbudowany został z drobnych kamieni, układanych na przemian z warstwami twardej zaprawy wapiennej, powyżej z dużych bloków piaskowca, a ponad warstwą wyrównawczą — mur przechodził w część nadziemną, wykonaną w opus emplectum, z licami z ciosów zielonego glaukonitytu, układanych w regularne warstwy. W pn. części muru odsłonięto pozostałości monumentalnej bramy, z wjazdem utwardzonym płaskimi kamieniami zalanymi zaprawą i dwiema płaskimi lizenami opinającymi wewnętrzne mury. W obrębie muru obwodowego, pośrodku dziedzińca, stały dwa budynki, których pełnych namiarów nie rozpoznano. Oba ustawiono na jednej osi, przy czym wschodni obiekt, dwudzielny, można identyfikować z cerkwią św. Jana Złotoustego, sąsiedni - z wieżą(?) mieszkalno-obronną. W drugiej fazie użytkowania powstała w pn.-zach. partii zniszczonego już wówczas muru obwodowego- kwadratowa wieża o wym. 11 x 12 m. Mury budowli (1,5-1,6 m) wykonano z piaskowca szarego i glaukonitytu na zaprawie wapiennej. We wnętrzu udokumentowano 6 poziomów użytkowo-niwelacyjnych , z których najstarszy datowany jest na wiek XIII w., najmłodszy na 2 poł. XIV w. W tym czasie, w miejsce zniszczonego muru obwodowego, powstał wał obronny, który otoczył całość zabudowy nasypu, zbudowany z drewnianych skrzyń o szer. ok. 6 m, wypełnionych opoką kredową. Zbocza górki wyłożono gruzem opokowym, tworzącym płaszcz, pozyskanym w trakcie budowy fosy o szerokości pierwotnej ok.15-20 m i średniej głęb. 5-6 m. W trzeciej fazie, po intensywnym pożarze, rozbudowano wieżę oraz jeden z budynków w obrębie dawnych murów obwodowych. Kolejne etapy związane były z użytkowaniem terenu w późnym średniowieczu i czasach nowożytnych, niestety słabo czytelne, na skutek poważnych niwelacji, zwłaszcza w XIX w., kiedy rozpoczęto budowę cerkwi ŚŚ. Cyryla i Metodego. W trakcie badań nie stwierdzono śladów grodu z IX w., znanego z zapisu J. Długosza i fragmentów ceramiki znalezionej na złożu wtórnym w pn. części kopca. Na uwagę zasługuje też odkrycie w pn. części plateau kopca, śladów kolejnej budowli murowanej, być może reliktów jednej z pozostałych cerkwi wzniesionych przez księcia Daniela. Zebrano w trakcie wielosezonowych badań wyjątkowo liczne zabytki ruchome, wśród których dominują fragmenty ceramiki naczyniowej. Do cennych znalezisk należą także m.in.: ułamki bransolet szklanych, fragment srebrnej zausznicy, krzyże-zawieszki z X-XIII w., wczesnośredniowieczne kłódki cylindryczne, monety (w tym grosz praski Karola IV Luksemburskiego z lat 1346-1378, denar Władysława Jagiełły) oraz ceramika budowlana (płytki posadzkowe) i kamienne detale architektoniczne.

Grodzisko jest ogólnodostępne dla zwiedzających.

Oprac. Ewa Prusicka-Kołcon, OT NID Lublin, 20.10.2014 r.