Historia

Mała synagoga w Chełmie znajduje na rogu ul. Kopernika i Krzywej. Wcześniej w tym miejscu znajdowały się budynki bejt ha‐midraszu. Pierwszy drewniany budynek spłonął w 1848 w wielkim pożarze miasta. W 1865 r. wybudowano nową synagogę murowaną, która już na początku XX w. zaczęła popadać w ruinę. Władze gminy żydowskiej podjęły decyzję o jej rozbiórce i budowie nowego obiektu. Na tym miejscu powstał w latach 1912-1914 obecny budynek synagogi. Fundusze na budowę zebrano ze składek ludności żydowskiej. Projekt wykonał architekt powiatowy Stanisław Diehl. Budynek składał się z dwóch części oraz przylegającego do budynku domu rabina. Wyższa część frontowa z przedsionkiem i babińcem oraz część główna z bogato zdobionym aron ha-kodeszem i bimą z czterema masywnymi filarami i zdobioną kutą barierką w kolorze złota w sali modlitewnej na parterze. Ściany i sklepienia ozdobione były barwnymi polichromiami. W części frontowej znajdowały się również sklepy sponsorów budowy synagogi. W okresie międzywojennym w pomieszczeniach synagogi miało siedzibę towarzystwo opieki nad ubogimi oraz szkoła talmudyczna. W czasie II wojny światowej Niemcy zdewastowali i podpalili synagogę. W 1955 r. część budynku wyremontowano i urządzono w nim magazyn mąki. Później znajdował się w niej m.in. magazyn tekstyliów. W latach 60-tych pojawiły się plany przekazania budynku na potrzeby biur PTTK, jednak nie doszło to do skutku. W kolejnym dziesięcioleciu pojawił się pomysł adaptacji synagogi na pawilon handlowy "Dom Młodzieży". Po objęciu obiektu nadzorem konserwatorskim sugerowano jego adaptację na muzeum judaistyczne. W latach 80-tych budynek przejęła Naczelna Organizacja Techniczna tworząc w nim Dom Technika. W 2004 roku bożnica trafiła w ręce prywatne i zaadaptowano ją na potrzeby restauracji w stylu dzikiego zachodu, co wzbudziło duże kontrowersje. 

Opis

Budynek na planie prostokąta, dwukondygnacyjny, od północy przylega do niego niższy budynek domu rabina. Synagoga murowana, otynkowana z dekoracjami typowymi dla okresu historyzmu. Elewacja frontowa, od ul. Kopernika asymetryczna. Od strony północnej wyższa część elewacji z  prostokątnymi drzwiami wejściowymi prowadzącymi do klatki schodowej. Ponad drzwiami rozeta umieszczona w niewielkiej płycinie z prostymi ornamentami. Powyżej gzyms naczółkowy a nad nim owalny szczyt ze spływami, w środku którego przedstawiono tablice z dekalogiem w otoczeniu promieni. 

Pozostała część elewacji frontowej i część elewacji od strony ul. Krzywej z prostokątnymi oknami na parterze i oknami zamkniętymi półkoliście na piętrze. Okna w obramieniach. Kondygnacje oddzielone gzymsem profilowanym. Górna kondygnacja rozczłonkowana pilastrami umieszczonymi pomiędzy oknami. Całość zwieńczona gzymsem i dachem ze sterczynami połączonymi metalową balustradą. Od wschodu, przy ul. Krzywej jednokondygnacyjna część budynku z dużymi oknami zakończonymi półkoliście, w obramieniach. 

Układ pomieszczeń oryginalny. Wewnątrz, od wschodu jednokondygnacyjna sala modlitw, od zachodu część dwukondygnacyjna w której znajdowała się biblioteka i sklepy na parterze oraz klatka schodowa i babiniec na piętrze. Z wyposażenia zachowały się jedynie elementy bimy w postaci czterech żeliwnych słupów, elementy wystroju ścian i balustrada w dolnej części klatki schodowej.

Dom rabina na planie prostokąta, piętrowy. Dolna kondygnacja elewacji frontowej pokryta boniowaniem. Okna i drzwi prostokątne. Kondygnacje oddzielone gzymsem profilowanym. Okna w górnej kondygnacji prostokątne w obramieniach. Na środku balkon. Budynek kryty dachem dwuspadowym.

Dostępny z zewnątrz, wewnątrz w godzinach otwarcia restauracji.

Oprac. Jakub Członk, PT NID w Lublinie, 14.05.2020 r.