Kujawy były silnie związane historycznie i artystycznie z początkami państwa polskiego. Na kujawskim szlaku romańskim prowadzącym z Mogilna, przez Strzelno, Kruszwicę do Inowrocławia znajdują się najwybitniejsze dzieła architektury romańskiej w Polsce.
Kujawy są obok Wielkopolski regionem chyba najsilniej związanym historycznie i artystycznie z początkami państwa polskiego. To właśnie tu, na stosunkowo niewielkim obszarze, znajdują się najwybitniejsze dzieła architektury romańskiej w Polsce. Kujawski szlak romański prowadzi od Mogilna, poprzez Strzelno, Kruszwicę do Inowrocławia.
Nasza wiedza o budownictwie i sztuce w czasach pierwszych Piastów i rozbicia dzielnicowego, byłaby znacznie uboższa, gdyby nie odkrycia sławnych kolumn i tympanonów w Strzelnie, głów z murów kościoła w Inowrocławiu, czy klasycznej architektury kolegiaty w Kruszwicy. Także dlatego te zabytki zasługują na szczególną uwagę i ochronę.
Spośród romańskich zabytków na Kujawach najstarszy jest klasztor benedyktynów w Mogilnie ufundowany przez Kazimierza Odnowiciela w 2 poł. XI w. To pod posadzką kościoła klasztornego znajduje się znakomicie zachowana romańska krypta. Z kolei kościół p.w. św. Trójcy i NMP w Strzelnie konsekrowany w 1216 r., choć znacznie w wiekach późniejszych przebudowany, wyróżnia się wspaniałą dekoracją rzeźbiarską tympanonów, ale przede wszystkim słynnych kolumn z personifikacjami 18 cnót i 18 przywar, które są zabytkiem unikatowym nie tylko w skali polskiej, ale i europejskiej. Tuż obok znajduje się równie wyjątkowy zabytek- rotunda św. Prokopa z XII w. Mniej znany jest pochodzący z przełomu XII i XIII w. romański kościół w Kościelcu. Kolegiata p.w. św. Piotra i Pawła w Kruszwicy XII w. oraz kościół p.w. NMP w Inowrocławiu zostały w czasach współczesnych reromanizowane, dzięki czemu ich obecna forma lepiej oddaje charakter architektury romańskiej.
