Historia

Kościół wzniesiony około 1. ćwierci XII wieku. Jego powstanie związane było albo z fundacją Mieszka II, albo Bolesława Krzywoustego. Był to prawdopodobnie kościół klasztorny benedyktynów, o czym świadczy jego położenie z dala od grodu oraz wiele zastosowanych przy nim rozwiązań architektonicznych. Prawdopodobnie pełnił funkcję siedziby biskupa kujawskiego aż do przeniesienia biskupstwa do Włocławka (według Długosza w 1157 roku). Od tego czasu był to kościół kolegiacki pw. św. Piotra. Wzniesiony został jako romańska bazylika dwuwieżowa. W 1. połowie XVI wieku zamiast dwóch wież dobudowano jedną. Kolegiata przebudowana w 1586 roku. W XVII i XVIII wieku wnętrza przebudowano w stylu barokowym. W 1856-1859 podwyższono mury i przebudowano wnętrze w stylu neogotyckim. W latach 1954-1956 nastąpiła reromanizacja budowli według projektu Aleksandra Holasa.

Opis

Kościół w stylu romańskim, być może inspirowany kościołem ŚŚ Piotra i Pawła w Hirsau w Nadrenii. Korpus murowany z ciosów granitowych, apsydy z piaskowcowych, górna kondygnacja wieża ceglana. Orientowany, trójnawowy w układzie bazylikowym z transeptem i parą prostokątnych kaplic. Prezbiterium, transept oraz kaplice zakończone apsydami. W południowej elewacji trzy portale (służące być może połączeniu z klasztorem). Wnętrze kryte stropem żelbetowym (z przebudowy w latach 1954-1956). We wnętrzu zachowane ślady malowideł romańskich. Zachowane kamienna chrzcielnica i kropielnica z XII/XIII wieku, płyty nagrobne z XVI i XVII wieku.

Zabytek dostępny dla zwiedzających.

Oprac. Adam Paczuski, NID OT w Toruniu, 22.09.2014 r.

Bibliografia

• Hewner K., Kolegiata śś. Piotra i Pawła w Kruszwicy - Świadek dziewięciu stuleci, Kruszwica 1998.
• Parucka K., Raczyńska-Mąkowska E., Katalog zabytków województwa bydgoskiego, Bydgoszcz 1997.