Dominium warmińskie, otoczone przez ziemie protestanckie, było kształtowane przez katolicką tożsamość i związek z Rzeczpospolitą, o czym świadczą kościoły pielgrzymkowe o wartościowej architekturze, powiązanej z krajobrazem i bogatym wyposażeniem.
Wtopione w wiejski krajobraz sanktuaria pielgrzymkowe, z których najefektowniejsze są te o charakterystycznym układzie kościoła otoczonego krużgankami, tworzą wyraziste punkty na artystycznej mapie Warmii. Towarzyszą im rozległe panoramy widokowe, drogi pielgrzymie, kapliczki. Jedynie kościół w Bisztynku należy do starego układu miasta warmińskiego.
Historyczna Warmia to część dawnej, rozległej diecezji warmińskiej w państwie zakonnym w Prusach – teren dominium biskupiego, który w wyniku wojny trzynastoletniej został związany z Koroną (1466 rok). Po przekształceniu państwa zakonnego w Prusy Książęce i przyjęciu przez nie reformacji, dominium pozostało terytorialną enklawą Korony i wyznania rzymskokatolickiego. Stan ten utrzymał się do I rozbioru. Biskupi, kapituła warmińska, sprowadzone na miejsce zakony, kler diecezjalny, mieszczaństwo prowadzili ożywioną działalność fundacyjną. Na Warmii wykształciło się miejscowe środowisko artystyczne, pojawiają się też importy artystyczne z ziem Rzeczpospolitej i dalszych stron.
W wiekach XVII i XVIII na tym niewielkim obszarze skoncentrowały się fundacje związane z tradycjami pobożności, miejscami kultu, nakierowane na ruch pielgrzymkowy. Sanktuaria pielgrzymkowe powstawały najczęściej w miejscach, gdzie kult wizerunków czy wydarzeń uznanych za cudowne sięgał średniowiecza, tak jak w Chwalęcinie, Głotowie, Krośnie, Stoczku Klasztornym czy Świętej Lipce. To ostatnie założenie powstało zresztą na swojego rodzaju eksterytorialnym przyczółku, na terenach już protestanckich. Impulsem działań fundacyjnych były śluby i wota dziękczynne po ustaniu wojen i zaraz, akty ekspiacyjne po obrazoburstwach.
Starym (i nowszym) tradycjom nadawano oprawę z iście kontrreformacyjnym rozmachem. Nowe założenia architektoniczne wraz z wyposażeniem spełniały wymogi jedności sztuk, oprawy artystycznej stosownej do rangi kultu i użyteczności. Charakterystyczny (choć nie wyłączny) układ kościoła otoczonego krużgankami z kaplicami narożnymi miał pierwowzór w założeniu świętolipskim; służył obsłudze ruchu pątniczego, procesjom i nabożeństwom. Wyposażenie artystyczne kościołów daje nam bogaty przekrój form stylowych i treści ujętych w cyklach malarskich, rzeźbach i obrazach ołtarzowych, dekoracjach ambon, prospektów organowych czy sprzętów liturgicznych.
oprac. Joanna Piotrowska, NID Oddział Terenowy w Olsztynie
