Stanowi dominantę najstarszej części miasta - dawnego Ostrowa.

Historia

Najstarsze informacje o erekcji parafii pochodzą z XI - XII wieku. Pierwotny romański kościół za rządów arcybiskupa Janisława został rozebrany w 1. połowie XIV wieku a jego elementy wykorzystano do budowy nowej, gotyckiej świątyni. Prawdopodobnie w 1. połowie XIV wieku zakończono już budowę prezbiterium, natomiast budowę nawy kontynuował w 2. połowie XIV wieku arcybiskup Bogoria Skotnicki. Była to wówczas wydłużona, trzyprzęsłowa, dwunawowa bryła ze sklepieniem krzyżowo-żebrowym w prezbiterium i drewnianym stropem w nawie. Prace były przerywane pożarami w 1447 i 1494 roku. Całkowitą odbudowę ukończono w 1512 roku, a kościół nosił wówczas wezwanie Najświętszej Marii Panny. Podczas najazdu szwedzkiego użytkowany był jako stajnia. W 1692 roku podczas pożaru uległ znacznej dewastacji (runęło gotyckie sklepienie). W 1720 roku kolejny pożar strawił znaczną część świątyni (m.in. wieżę). Wkrótce podjęto prace przy odbudowie kościoła, pod patronatem bpa S. Łubieńskiego. Prezbiterium otrzymało nowe barokowe sklepienie, a kościół w 1758 roku został konsekrowany. Prace przy przebudowie w stylu barokowym całego kościoła trwały do 1795 roku. Wykonano wówczas nowe sklepienie w nawie wsparte na filarach, a od zachodu w miejscu zniszczonej i nie dokończonej gotyckiej wieży dobudowano drewnianą dzwonnicę. Jeszcze w XVIII wieku w miejscu gotyckiej zakrystii, wzniesiono nową, barokową, a od południa pomiędzy szkarpami dobudowano analogiczną kruchtę. Istotne zmiany w bryle kościoła nastąpiły w latach 1910-1920 podczas budowy wieży. Wzniesiono ją w miejscu niedokończonej gotyckiej, z jednoczesną przebudową gotyckiego portalu, kształtując go w sposób neobarokowy. Wieża umożliwiła dostęp na poddasze i spowodowała, że wejście boczne w nawie od strony północno-zachodniej prowadzące na schody w wieżyczce zostało zamurowane. W 1924 roku przy zakładaniu nowej posadzki zamurowano wejście prowadzące do krypty pod wielkim ołtarzem w prezbiterium. W 1925 roku została dobudowana od strony północnej kaplica zw. Lożą. Po 1945 roku kościół został gruntownie odnowiony.

Opis

Kościół usytuowany na wschód od Starego Miasta, na obszarze  dawnego Ostrowa, na zadrzewionym terenie, wydzielonym ulicami, z możliwością obejścia całego obiektu. Gotycki, z wnętrzem zbarokizowanym, orientowany, trójnawowy, halowy , z wydzielonym prezbiterium i wieżą od zachodu. Prezbiterium zamknięte ścianą prostą, od północy przylega prostokątna kaplica, przy przęśle zach. kwadratowa zakrystia o ściętych narożach. W północno-zachodnie naroże korpusu i północno-wschodnie prezbiterium wbudowane cylindryczne wieżyczki schodowe. Bryła zwarta, prawie symetryczna, złożona z prostopadłościennego korpusu i nieco mniejszego prezbiterium, od zachodu dominuje 5. kondygnacyjna kwadratowa wieża, przechodząca górą w ośmiobok, zwieńczony podstawą hełmu z galeryjką. Od północnego-wschodu w narożu prezbiterium wbudowane dwie bryły: zakrystii i mniejszej kaplicy, od południa kruchta zwieńczona wysokim szczytem. Bryły nakryte dachami dwuspadowymi, wieża ośmiobocznym hełmem. Kościół oszkarpowany. Kościół zbudowany z cegły o układzie gotyckim, fragmentami z użyciem zendrówki oraz częściowo ciosów kamiennych, zapewne z pierwotnego kościoła romańskiego. Kruchta i zakrystia otynkowane. W nawie sklepienie żaglaste na gurtach, w prezbiterium analogiczne, spływające na masywne filary przyścienne. Kaplica i kruchta, pod wieżą, nakryte sklepieniami krzyżowymi, zakrystia kopulastym, w kruchcie południowej drewniany sufit, otynkowany. Elewacja frontowa, zachodnia, trójosiowa z mocno wysuniętym masywem wieżowym i cylindryczną wieżą międzyskarpową, zwieńczoną ośmiobocznym tamburem. Na osi  wejście z architektoniczną oprawą w formie barokowego portalu. Otwór drzwiowy ujęty prostą opaską, flankowany zdwojonymi pilastrami, dźwigającymi profilowane belkowanie, zdobione fryzem. Całość zwieńczona prostym szczytem z profilowanym belkowaniem, zamkniętym odcinkowo. W ściance przedniej okrągła blenda, po bokach profilowane spływy wolutowe. Ponad portalem wieży otwory okienne odpowiadające poszczególnym kondygnacjom. Górna kondygnacja wieży otynkowana, z dużymi otworami wietrznymi i tarczami zegarowymi po czterech bokach, zwieńczona masywnym gzymsem koronującym. W ściętych narożach prostokątne blendy. Wieża zwieńczona wieloskokowym hełmem z ażurową, czworoboczna latarnią z krzyżem. Elewacja północna siedmioosiowa, z mocno wysuniętym cokołem, w ścianach widoczne negatywowe zamurowania pierwotnych gotyckich okien. Korpus opięty masywnymi dwuskokowymi szkarpami, prezbiterium jednouskokowymi. Ściany korpusu zdobi gzyms kapnikowy, biegnący na wysokości ław dawnych okien. Elewacja południowa, analogicznie opracowana jak południowa, lecz pozbawiona gzymsu kapnikowego, przy drugiej osi od zachodu kruchta. Elewacja wschodnia, jednoosiowa, z dużym okulusem na osi i szeregiem okienek szczelinowych, oszkarpowana do 1/3 wysokości. Szczyt między prezbiterium a nawą trójkątny. Wystrój wnętrza pochodzi  z czasów jego barokowej przebudowy z XVIII w, natomiast zachowana została pierwotna gotycka bryła, z ostrołukowym kształtem okien, w strefie ponad sklepieniami nawy i prezbiterium - widoczna z poddasza. Kapitele pilastrów w prezbiterium i nawie głównej pokryte bogatą polichromowaną dekorację stiukową. W tęczy belka, na której rzeźbiona grupa Ukrzyżowania, późnogotycka, z 1. połowy XVI wieku. Chór muzyczny wsparty na dwóch filarach, w jego przedłużeniu, nadwieszona empora. Wyposażenie wnętrza jednolite: barokowo - klasycystyczne z 1795 roku. Ołtarz główny z rzeźbami śś. Piotra i Pawła. Dwa ołtarze boczne: w lewym, późnogotycka (początek XVI wieku) Pieta, po bokach rzeźby śś. Stanisława i Wojciecha z połowy XVI wieku, w prawym śś. Jana Nepomucena i Józefa z Dzieciątkiem. Ambona z 1795 roku z rzeźbą Chrystusa, chrzcielnica mosiężna z rzeźbą św. Floriana z końca XVIII wieku. Dwa rokokowe konfesjonały i ławy z końca XVIII wieku, obrazy olejne: św. Rodzina, portret biskupa Łubieńskiego z 1795 roku, św. Barbara barokowo ludowa z 1821 roku, marmurowa płyta inskrypcyjna z 1863 roku ku czci Jana i Jędrzeja Śniadeckich.

Dostęp do zabytku ograniczony. Kościół dostępny podczas nabożeństw.

Oprac. Krystyna Parucka, Pracownia Dokumentacji, Popularyzacji Zabytków i Dziedzictwa Narodowego, Kujawsko-Pomorskiego Centrum Kultury w Bydgoszczy, 19.12.2014 r.

Bibliografia

• Karta ewidencyjna, Kościół parafialny pw. św. Floriana. Żnin, oprac. Bartowski K., Winter P., 1995, Archiwum Delegatury Wojewódzkiego Urzędu w Bydgoszczy oraz Archiwum Narodowego Instytutu Dziedzictwa w Warszawie.
• Żnin. 700 lat dziejów miasta, (pr. zbiorowa pod red. Wiśniewskiego J.), s.19, 21, 30-33.
• Katalog zabytków sztuki w Polsce , t. XI : Dawne województwo bydgoskie. z. 21 : Żnin i okolice, Warszawa 1979, s. 44-49.