W jego wnętrzu znajduje się nagrobek Jerzego Niemsty z 1542 roku - cenny przykład renesansowej plastyki sepulkralnej.

Historia

Dzieje Krzcięcic sięgają co najmniej połowy XII wieku. Pierwsza wzmianka o tutejszej parafii pochodzi z 1326 roku. W latach 1470-1480 według Jana Długosza kościół był drewniany i nosił wezwanie św. Prokopa. Po jego pożarze, z inicjatywy Jerzego Niemsty, w latach 1536-1542 muratorzy Albert, Mikołaj i Stanisław zbudowali murowaną świątynię. W 1543 roku ufundowano przy niej prepozyturę i kolegium mansjonarzy. Około 1547 roku przekazano ją kalwinistom. W kolejnych dziesięcioleciach Krzcięcice były jednym z ważniejszych ośrodków reformacji w Małopolsce. Między 1625 a 1643 rokiem katolicy odzyskali miejscowy kościół. W XVIII wieku wybudowano przy nim obecną dzwonnicę. W 1823 roku szczyt zachodni budynku został zniszczony w czasie burzy. Niedługo po tym odbudowano go. W 1880 roku i początku XX wieku miały miejsce gruntowne remonty świątyni, m.in.: w latach 1910-1914 wymieniono całe wyposażenie ruchome na neogotyckie (wyk. Aleksander Łabędzki). W latach 1930-1931 odrestaurowano ją wraz dzwonnicą i ich otoczeniem. Współcześnie, to jest w latach 1996-2000 i 2011-2012 przeprowadzono przy obiekcie szereg prac konserwatorskich i restauratorskich, w wyniku których znacząco poprawiono stan i estetykę zabytku.

Opis

Zespół kościoła parafialnego, usytuowany na wzniesieniu, w centrum wsi, zajmuje wnętrze nieregularnego wielobocznego placu, otoczonego kamiennym murem. Złożony jest z gotyckiej świątyni, położonej w północnej części tego terenu i z ustawionej na południowy-wschód od niej, przy murze, wolno stojącej dzwonnicy z XVIII wieku. Orientowany, jednonawowy kościół o rzucie krzyża, składa się z dwuprzęsłowej nawy oraz węższego i niższego od niej prezbiterium, zakończonego prosto, do którego przylegają od północy zakrystia ze składzikiem. Do korpusu nawowego dostawiono po bokach, prostokątne kaplice (północna dwuprzęsłowa - kruchta), a od zachodu wysoką kruchtę. Bryłę budowli opięto szkarpami. Świątynię wymurowano z cegły (w wątku polskim) i kamienia. Nakrywają ją dachy dwuspadowy (nad nawą z ceglaną sygnaturką, prezbiterium, kruchtą zachodnią) i pulpitowy (nad kaplicami, zakrystią). Ceglane elewacje kościoła, podzielone poziomymi gzymsami, wzbogacają rozbudowane szkarpy i szczyty schodkowe z wąskimi blendami oraz zębatymi sterczynami. Na ścianach prezbiterium znajduje się wiele inskrypcji z XVI-XVIII wieku, w tym erekcyjna i sygnatura wykonawcy budynku. Wnętrze kościoła nakrywają sklepienia wielogwiaździste (w prezbiterium z płaskorzeźbionymi zwornikami), sieciowo-gwiaździste (w nawie i kaplicy południowej, z płaskorzeźbionymi zwornikami) gwiaździste czteroramienne (w kaplicy północnej i kruchcie z płaskorzeźbionym zwornikami) i kolebkowe (w zakrystii i w składziku). Wejście do zakrystii z prezbiterium akcentuje „marmurowy” portal z lat 60.-80. XVII wieku (atryb. warsztat chęciński) z malowanym portretem w zwieńczeniu. Niemalże jednorodne, neogotyckie wyposażenie świątyni wykonał w latach 1912-1914 Aleksander Łabędzki. Starszymi jego elementami są obrazy w ołtarzach bocznych z 2. połowy XVIII w. i renesansowy nagrobek Jerzego Niemsty z 1542 roku. Bezstylowa, kwadratowa dzwonnica jest budowlą piętrową, o dolnej kondygnacji z lekko nachylonymi ścianami do środka. Wzniesiona została z drewna, w konstrukcji słupowo-ramowej, na kamiennej podmurówce. Ściany ma szalowane z zewnątrz, a dach namiotowy, kryty gontem. W jej wnętrzu znajduje się dzwon z 1. połowy XVI wieku.

Zabytek dostępny. Możliwość zwiedzania po wcześniejszym uzgodnieniu telefonicznym.

Oprac. Łukasz Piotr Młynarski, OT NID w Kielcach, 16.10.2014 r.

Bibliografia

• Karta Ewidencyjna. Ambona w kościele par. w Krzcięcicach, oprac. Z. Wojtasik, Kielce 1992 [Archiwum Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Kielcach i Archiwum Narodowego Instytutu Dziedzictwa w Warszawie].
• Karta Ewidencyjna. Ołtarz główny w kościele par. w Krzcięcicach, oprac. Z. Wojtasik, Kielce 1992 [Archiwum Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Kielcach i Archiwum Narodowego Instytutu Dziedzictwa w Warszawie].
• Karta Ewidencyjna. Kościół par. p.w. św. Prokopa w Krzcięcicach, oprac. A. Adamczyk, Kielce 1997 [Archiwum Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Kielcach i Archiwum Narodowego Instytutu Dziedzictwa w Warszawie].
• Karta Ewidencyjna. Dzwonnica w zespole kościoła par. p.w. św. Prokopa w Krzcięcicach, oprac. A. Adamczyk, Kielce 1997 [Archiwum Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Kielcach i Archiwum Narodowego Instytutu Dziedzictwa w Warszawie].
• Adamczyk A., Kościoły drewniane w województwie kieleckim, Kielce 1998, s. 232.
• Adamczyk A., Prace remontowo-konserwatorskie i budowlane w granicach województwa świętokrzyskiego i dawnego kieleckiego, [w:] Prace konserwatorskie w latach 1990-2000. Dziesięć lat Służby Ochrony Zabytków w Kielcach, red. A. Piasecka, Kielce 2001, s. 30.
• Adamczyk A., Modras J., Polanowski L., Prace przy zabytkach architektury sakralnej i zabudowie miejskiej, [w:] Prace konserwatorskie w woj. świętokrzyskim w latach 2001-2012, red. J. Cedro, Kielce 2014, s. 30-31.
• Corpus inscriptionum Poloniae, t. I: Województwo Kieleckie, red. J. Szymański, z. 2: Jędrzejów i region jędrzejowski, wyd. i oprac. B. Trelińska, Kielce 1978, s. 93-100.
• Gryglewski P., De Sacra Antiquitate. Odwołania do przeszłości w polskiej architekturze sakralnej XVI wieku, Warszawa 2012, s. 238, 239.
• Jedynak Z., Upamiętniony murator kościołów w Żarnowcu i Krzcięcicach „Spotkanie z Zabytkami” 2012, nr 1-2: styczeń-luty, s. 34-36.
• Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. II: Województwo kieleckie, red. J. Z. Łoziński i B. Wolff, z. 3: Powiat Jędrzejowski, oprac. T. Przypkowski, Warszaw 1957, s. 15-16.
• Kowalski W., Środowiska parafialne dekanatu jędrzejowskiego doby recepcji ustaw trydenckich, [w:] Kościół katolicki w Małopolsce w średniowieczu i wczesnym okresie nowożytnym, red. W. Kowalski, J. Muszyńska, Kielce 2001, s. 237-257.
• Kowalski W., „Do zmartwychwstania swego za pewnym wodzem Kristusem…". Staropolskie inskrypcje północno-zachodniej Małopolski, Kielce 2004, s. 69, 84, 86, 102
• Kozakiewicz H., Rzeźba XVI wieku w Polsce, Warszawa 1984, s. 110.
• Laberschek J., Krzcięcice, [w:] Słownik historyczno-geograficzny województwa krakowskiego w średniowieczu, red. F. Sikora, cz. III, z. 1: Koskowice-Krzepice, Kraków 1994, s. 177-184.
• Łoziński J. Z., Grobowe kaplice kopułowe w Polsce (1520-1620), Warszawa 1973, s. 114.
• Mirowski R., Drewniane kościoły i dzwonnice Ziemi Świętokrzyskiej, Kielce 2002, s. 32.
• Pencakowski P., Włodarek A., Krzcięcice. Kościół par. p.w. św. Prokopa, [w:] Architektura gotycka w Polsce, red. T. Mroczko, M. Arszyński, t. 2: Katalog Zabytków, red. A. Włodarek, Warszawa 1995, s. 132.
• Rosiński P., Zabytkowe organy w województwie kielecki, Warszawa-Kraków 1992, s. 157-158.
• Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, red. F. Sulimierski, B. Chlebowski i W. Walewski, t. IV, Warszawa 1883, s. 770.
• Szyszko-Bohusz A., Dwa kościoły jednonawowe Krzcięcice i Potok Wielki, „Sprawozdania Komisji do Badania Historii Sztuki w Polsce" 1912, t. 8, szp. 115-130.
• Wiśniewski J., Historyczny opis kościołów, miast, zabytków i pamiątek w jędrzejowskiem, Marjówka 1930, reprint Kielce 2000, s. 84-100.