Zespół klasztorny w Supraślu uznaje się za zabytek o wartości ponadregionalnej oraz za obiekt o szczególnej wartości dla dziejów Rzeczypospolitej Obojga Narodów.

Monaster jest usytuowany na wysokim brzegu rzeki Supraśl, w pewnym oddaleniu od zabudowy miejskiej, stanowi dominantę krajobrazową silnie wyeksponowaną w panoramie miasta i doliny Supraśli, przez co zachował swe pierwotne relacje przestrzenne. Kompleks monasterski zachował swoją kompozycję przestrzenną kształtowaną przez niemal cały okres trwania. Pomimo, iż wchodzące w jego skład budynki powstawały w różnych epokach, są one powiązane ze sobą funkcjonalnie, a klasztor supraski odgrywa swą pierwotną rolę ważnego ośrodka monastycznego i stanowi świadectwo ciągłości tradycji miejsca.

Zespół monastyczny w Supraślu jest zabytkiem o wyjątkowej wartości historycznej. Rola Supraśla jako ośrodka Kościoła wschodniego była niezwykle znacząca i porównywalna do Wilna czy Kijowa. Stąd wychodziły pobudzające i reformujące Kościół wschodni prądy religijne i intelektualne oraz realizujący je w praktyce wybitni myśliciele, biskupi, archimandryci itp. Zgromadzenie mnichów, teologów, uczonych i kierowana przez nich oficyna supraska (drukarnia) zapisały się złotymi zgłoskami w dziejach kultury Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Oprócz ksiąg liturgicznych (unickich), druk których w wieku XVIII Supraśl praktycznie zdominował, oficyna supraska uprzystępniała czytelnikom w całej Polsce najwybitniejsze dzieła polskiego i zachodnioeuropejskiego Oświecenia, współdziałała z KEN i innymi światłymi luminarzami nauki i literatury.

Niepowetowaną stratą dla supraskiego zespołu klasztornego było zburzenie pod koniec II wojny światowej XVI-wiecznej cerkwi Zwiastowania NMP. Należała ona do niewielkiej grupy późnogotyckich świątyń Kościoła prawosławnego z pogranicza Korony i Litwy. Dwie podobne warowne świątynie zachowały się w Murowance (Małomożejkowie) i Synkowiczach na Białorusi, ale analogii należy też szukać w realizacjach sakralnych Konstantego Ostrogskiego z początku XVI stulecia w Wilnie, Nowogródku, Międzyrzeczu Ostrogskim i Ostrogu. Cerkiew supraska była doskonałą manifestacją współistnienia na tym obszarze kultur Wschodu i Zachodu. Wraz z nią przepadły bezcenne freski z 2. poł. XVI wieku oraz pozostałości bogatego pounickiego wyposażenia (poł. XVII - 2. poł. XVIII w., w tym unikatowy manierystyczny ikonostas), rozgrabionego i zniszczonego przez wojska sowieckie. Rozpoczęta w latach 80. XX wieku odbudowa centralnej świątyni – katholikonu – pozwoliła na przywrócenie kompleksowi monastycznemu pierwotnego kontekstu historycznego i integralności oraz przypomnienie o znaczeniu w czasach I Rzeczpospolitej.

Dziejowe zawieruchy przetrwały barokowe budynki klasztorne oraz XIX-wieczna cerkiew pw. św. Jana Teologa. Najstarszy i najcenniejszy obiekt tego kompleksu – pałac archimandrytów (opatów lub nazywany też pałacem Chodkiewiczów) – ucierpiał w trakcie działań wojennych, jednak to w nim zachowały się jedyne pozostałości rzeźbiarskiego i malarskiego wystroju z XVIII-wieku, unikatowego na tle skromnego w tej dziedzinie dziedzictwa regionu. Zespół klasztorny jest przykładem architektury późnobarokowej, a wykazująca cechy wczesnego baroku bryła pałacu ma na tle regionu charakter wyjątkowy. Szczególnie cennym obiektem na terenie klasztoru są katakumby będące najstarszym zachowanym miejscem pochówku zamieszkujących go mnichów i dobrodziejów klasztoru.

Historia

Dzieje Supraśla są nierozerwalnie związane z historią funkcjonującego tu zakonu męskiego, początkowo prawosławnego, następnie unickiego i znów od 1839 do 1915 roku prawosławnego. Okres późniejszy, kiedy epizodycznie budynki klasztorne zajmowali salezjanie lub salezjanki, prowadząc tu swoją działalność edukacyjną i opiekuńczą nad młodzieżą.

W 1498 roku prawosławni mnisi osiedlili się w Gródku, jednym z centrów dóbr wojewody nowogródzkiego Aleksandra Chodkiewicza, który ufundował tutaj klasztor męski. Dwa lata później zakonnicy opuścili to miejsce przenosząc się na uroczysko zwane Suchy Hrud nad Supraślą, między jej dopływami (dziś strumieniami) Brzozówką i Grabówką.

Już w 1501 roku wyświęcono drewnianą cerkiew pod wezwaniem św. Jana Teologa obok której stanęły zabudowania klasztorne. Drugą, murowaną, warowną świątynię wzniesiono w latach 1503-1511 pod wezwaniem Zwiastowania NMP. W połowie XVI wieku zbudowano trzecią cerkiew pod wezwaniem Zmartwychwstania Pańskiego, posadowioną na sklepionych katakumbach, w których składano ciała zmarłych mnichów. Klasztor powstał na terenie będącym własnością Aleksandra Chodkiewicza, tak więc on, a później jego potomkowie pełnili funkcje kolatorów (ktitorów) klasztoru, decydowali o regule zakonnej, desygnowali i zatwierdzali przełożonych. W drugiej połowie XVI wieku kolatorami rodowej fundacji byli Jan i Bazyli Chodkiewiczowie.

Wzrost znaczenia Supraśla jako ośrodka monastycznego miał miejsce w połowie XVI wieku, po wizycie w klasztorze 16 września 1543 roku króla Zygmunta Augusta, który – rezydując w Knyszynie – dbał i wspierał finansowo tę placówkę. Od tego czasu w klasztorze podjęto poważne inwestycje budowlane i prace nad upiększeniem wnętrz cerkiewnych oraz renowację przedmiotów kultu zgromadzonych w skarbcu. Skalę przeprowadzonych wówczas prac dokumentuje szeroki program, rzec można „państwowy” monasteru, prowadzony w  wyniku pożaru zespołu po uderzeniu pioruna przed 1545r., w którym  spłonęła cerkiew pw. św. Jana Teologa.

W latach 1545-1557 na terenie klasztoru wzniesiono pałac archimandrytów. 8 maja 1545 roku archimandryta Sergiusz Kimbar zawarł kontrakt z wileńskim majstrem Mikołajem Wasilewiczem Koszkiniem, na wybudowanie trapezy, czyli refektarza, a przy nim cerkwi-oratorium pw. św. Jana Teologa, a przy tym zaraz kuchni i komory albo spiżarni, z podpiwniczeniem i potynkowaniem. Owo potynkowanie, oznaczało wówczas obwiedzenie całości wspólnym obmurowaniem. Zachowane do dziś przyziemie i podpiwniczenia pałacu to właśnie dzieło Koszkinia, przebudowane w latach 1722-1745, gdy pałac nadbudowano o drugą kondygnację nad całością i trzecią nad kaplicą.

Klasztor supraski w dużej mierze zawdzięczał swą świetność wspomnianemu ihumenowi Sergiuszowi Kimbarowi (1532-1565), który był realizatorem szerokiego programu rozwoju monasteru jako ośrodka kultury. Dzięki swoim działaniom zyskał on tytuł pierwszego archimandryty, czyli opata, a klasztor - miano ławry. Ten wybitny teolog, reagując na hasła Kościoła narodowego wysuwane przez reformatorów o dostarczenie wiernym tekstów w języku ruskim działał na rzecz przetłumaczenia Biblii na mowę prostą. Pozostawił po sobie znakomite Posłanie do metropolity kijowskiego Makarego. Systematycznie zasilał bibliotekę klasztorną. Za jego czasów zbiór wzbogacił się o ok. 70 pozycji, osiągając ok. 209 ksiąg w językach starocerkiewnosłowiańskim, ruskim, greckim i łacińskim.

Od 1602 do 1839 roku klasztor supraski był nieprzerwanie placówką unicką. Na ten okres przypadają czasy świetności zgromadzenia. Ośrodek pełnił bardzo ważne funkcje kulturalne – skupiał liczne grono zakonników-intelektualistów, funkcjonowała tu drukarnia, papiernia, wzniesiono kompleks budynków klasztornych. W 1721 roku opaci suprascy uruchomili w Warszawie przy ul. Miodowej swoją filialną rezydencję. Inne rezydencje i misje bazyliańskie znajdowały się w Kuźnicy Białostockiej, Tykocinie i Zabłudowie. W początkach XVIII wieku Supraśl był centrum reformy Kościoła unickiego, którą prowadził metropolita kijowski, archimandryta supraski Leon Kiszka.

Działalność papierni i drukarni supraskiej decydowała w dużej mierze o ogromnym znaczeniu Supraśla jako centrum kultury, myśli społecznej, religijnej i świeckiej. Zakłady te działały sprawnie i niezwykle prężnie dzięki budowie przemyślnego zabytku techniki inżynieryjnej jakim był supraski system wodny, integralna i bardzo ważna część założenia klasztornego. Początki tego systemu zapewne sięgają nawet XVI wieku, kiedy zakonnicy przybyli do Supraśla i otrzymali przywilej królewski zezwalający na budowanie jazów i stawów rybnych. System supraski prezentuje wysoki poziom ówczesnej inżynierii technicznej. Składał się on z kanału, stawów, jazów, śluz spiętrzających wodę, odpływów, mostów, grobli itp. podporządkowujących rzekę potrzebom gospodarczym.

Bardzo ważną rolę w dziejach klasztoru i Supraśla odegrała, wspomniana wyżej, funkcjonująca tu w latach 1695-1803 drukarnia, zwana w literaturze przedmiotu Oficyną supraską, która była jednym z najważniejszych ośrodków typograficznych zakonu bazylianów. Wychodziły stąd druki w języku polskim, łacińskim i cyrylickim. Charakter wydawnictw był bardzo różnorodny. Od popularnych kantyczek (zbiory pieśni kościelnych), poprzez modlitewniki, życiorysy świętych, literaturę piękną, na poważnych, naukowych traktatach kończąc, w szczególności zaś drukowano księgi liturgiczne.

Przywileje królów Augusta II, Stanisława Augusta oraz władz kościelnych dające prawo swobodnego druku nie podlegającego cenzurze przyczyniły się do tego, że oficyna supraska w wieku XVIII stała się głównym ośrodkiem postępu oświeceniowego w Polsce pod patronatem Komisji Edukacji Narodowej. Oprócz wydawnictw religijnych ukazywały się tu pierwsze polskie wydania dzieł europejskiego i polskiego Oświecenia: „Podróże kapitana Gulliwera” J. Swifta (1784), „Historia wschodnia o Zadigu” Voltaire’a (1786), „Pieśni nabożne” Franciszka Karpińskiego (1792). Prawdopodobnie także pierwsze polskie tłumaczenie „Cyda” P. Cornellie’a tłoczone było w bazyliańskiej oficynie.

Wielki wkład wnieśli suprascy bazylianie w dzieło reformy państwa w okresie poprzedzającym Sejm Wielki. Wydano tutaj prace Stanisława Staszica, Seweryna Rzewuskiego,  Juliana Ursyna-Niemcewicza. Podczas insurekcji kościuszkowskiej tłoczono odezwy Tadeusza Kościuszki do ludu, pieśni nawołujące do walki z targowiczanami, ulotki. Prusacy skonfiskowali drukarnię i sprzedali ją mieszczaninowi białostockiemu Appelbaumowi. Podczas wojen napoleońskich nastąpił całkowity upadek oficyny supraskiej i jej oddziaływania kulturalnego.

W posiadaniu mnichów znajdowała się także niezwykle cenna biblioteka. Wiadomo, że król Zygmunt August, w trakcie odwiedzin klasztoru w 1543 roku, oglądał i podziwiał ewangeliarze i inne bardzo wartościowe księgi. W zbiorach znajdował się słynny XI-wieczny rękopis pisany w języku staro-cerkiewno-słowiańskim, dziś uważany za tekst napisany w języku starobułgarskim przez niejakiego Retkę, znany pod nazwą „Kodeks supraski”, lub „Kodeks Retki”. Wypożyczony w XIX wieku przez ks. kanonika Michała Bobrowskiego, slawistę, profesora Uniwersytetu Wileńskiego, nigdy nie powrócił do Supraśla. Ostatecznie został podzielony na trzy części, które znajdują się obecnie w Lublanie, Petersburgu i Warszawie. W 2007 roku kodeks znalazł się na Międzynarodowej Liście Programu „Pamięć Świata” UNESCO rejestrującej najbardziej wartościowe obiekty światowego dziedzictwa.  

Integralną częścią założenia klasztornego były ogrody z usytuowanym w ich obrębie pierwszym XVI-wiecznym cmentarzem, na którego terenie znajdują się katakumby. Powstanie tej kompozycji ogrodowej sięga XVII wieku. Kwaterowe ogrody klasztorne założono według wzorców sztuki zachodnioeuropejskiej. Na tle innych pustelniczych monasterów unickich funkcjonujących na wschodnich obszarach Rzeczypospolitej stanowiły one rzadki przykład wartościowej oprawy estetycznej klasztoru. Supraśl zaś, jako jeden z głównych ośrodków Kościoła unickiego, miał dostarczać wzorców również w zakresie komponowania krajobrazu i ogrodów. Ważnym elementem klasztornego ogrodu była niezachowana do dziś cerkiew pw. Zmartwychwstania Pańskiego, wzniesiona w konstrukcji szkieletowej ponad ziemnymi katakumbami, przesklepionymi kolebkowo, ze 132 niszami do pochówków zakonników i dobroczyńców klasztoru.

Na przełomie XVIII/XIX wieku władze pruskie skonfiskowały folwark supraski jednocześnie wypuszczając go zakonnikom w arendę. W latach 1795-1829 bazylianie wydali fortunę na modernizację tego centrum przemysłowego. Wielkie zasługi w tym względzie miał opat supraski biskup Leon Ludwik Jaworowski. Nie ulega wątpliwości, że zmodernizowany wówczas system wodny i funkcjonujące dzięki niemu fabryki i przemysły w sposób zasadniczy przyczyniły się do stworzenia w pierwszej połowie XIX stulecia w Supraślu jednego z najważniejszych ośrodków włókienniczych oraz do powstania i rozwoju tu osady miejskiej. W 1830 roku po raz pierwszy ze względu na rozwój przemysłu i handlu nazwano Supraśl miasteczkiem.

W 1839 roku w wyniku kasaty unii kościelnej monaster zamieniono na prawosławny. Mnisi prawosławni, którzy dysponowali wówczas zespołem pobazyliańskim doprowadzili do rozproszenia dóbr kultury przechowywanych w klasztorze. Rozdali księgozbiór, zbiór manuskryptów, kolekcję druków supraskich, usunęli z cerkwi część wyposażenia. W związku z brakiem remontów, a w szczególności konserwacji dachu, stan cerkwi w 1859 roku był opłakany. Niszczały słynne, bezcenne freski, które ostatecznie ihumen Wincenty Kurhanowicz kazał zamalować. Nigdy już nie odzyskały swojej świetności.  Uszczuplanie dóbr kultury, które przechowywane były w Supraślu przerwał archimandryta Mikołaj Dałmatow. W 1886 roku sporządził on nowy katalog ksiąg monasteru supraskiego, obejmujący w tym czasie 567 woluminów. Jemu też przypisywać należy odkrycie w 1887 roku i oczyszczenie fresków. Dałmatow zaczął też śledzić dzieje rękopisów wywiezionych z klasztoru, a w latach 1886-1891 prowadził intensywne badania dziejów klasztoru. Efektem jego prac było dogłębne studium na temat historii monasteru opublikowane w Sankt Petersburgu w 1892 roku.

Dnia 4 lipca 1888 roku władze carskie wydały zezwolenie na budowę „ciepłej” cerkwi pw. św. Jana Teologa, dwóch drewnianych domów gościnnych i wozowni. Już w tym samym roku wybudowano drewniany dom dla pątników z zajazdem usytuowane na zachód od pałacu archimandrytów. W 1889 roku nowa cerkiew została wzniesiona w stanie surowym, a 26 września 1890 roku, w święto św. Jana Ewangelisty, poświęcił ją abp Aleksiej.

W 1915 roku nastąpiła masowa ewakuacja ludności przed armią niemiecką, tzw. bieżeństwo. Suprascy mnisi wywieźli wówczas w głąb Rosji obraz Matki Bożej Supraskiej, ogromnej wartości utensylia kościelne, obrazy i wyroby jubilerskie. W okresie międzywojennym zespół klasztorny został przekazany Kościołowi katolickiemu i nie odzyskał już swego znaczenia. W czasie II wojny światowej wojska sowieckie zdewastowały unikatowe wyposażenie cerkwi Zwiastowania, a wycofujący się w 1944 roku Niemcy wysadzili ją przy pomocy ładunków wybuchowych. Pozostałości świątyni zostały po II wojnie zabezpieczone jako trwała ruina.

Kiedy w latach 80. XX wieku Cerkiew prawosławna otrzymała tereny założenia klasztornego, przystąpiono do prac rekonstrukcyjnych, rewaloryzacyjnych, remontowych i budowlanych. Wówczas nastąpiła odbudowa zburzonej cerkwi pw. Zwiastowania NMP, a następnie odtwarzanie wystroju malarskiego jej wnętrza. Obecnie męski klasztor w Supraślu znów odgrywa niebagatelną rolę na mapie religijnej, naukowej i turystycznej Polski i Europy jako jedno z najważniejszych centrów pielgrzymkowych i sakralnych Kościoła prawosławnego.

Opis

Zespół klasztorny położony jest w północno-wschodniej części miasta na skarpie rzeki Supraśl. Kompleks obejmuje usytuowaną centralnie cerkiew pw. Zwiastowania Przenajświętszej Bogurodzicy otoczoną przez zabudowania monasterskie: dwa budynki mieszkalne, pałac archimandrytów, bramę-dzwonnicę oraz cerkiew pw. św. Jana Teologa, a także katakumby oraz ogród ozdobny położone na południe od klasztoru.

Cerkiew pw. Zwiastowania Przenajświętszej Bogurodzicy jest odbudowaną w l. 1984-2001 formą XVI-wiecznej bizantyjsko-gotyckiej świątyni zburzonej w 1944 roku. Orientowana, murowana z cegły, o tynkowanych szczytach i górnych partiach wież. Założona na rzucie prostokąta, z trójbocznie zamkniętym prezbiterium oflankowanym prostokątnymi w planach prothesis i diakonikonem. Korpus ujęty czterema cylindrycznymi narożnymi wieżami, nad nawą główną ośmioboczna wieża-latarnia; elewacje korpusu obiega rząd machikuł. Wnętrze halowe o nawach rozdzielonych dwiema parami masywnych filarów, przykryte sklepieniami gwiaździstymi, kryształowymi, krzyżowo-żebrowymi i kolebkowymi. W zachodniej części korpusu dwukondygnacyjny pritwor otwarty do nawy arkadami, nad prezbiterium skarbiec dostępny z klatki schodowej w wieży południowo-wschodniej. Ściany wewnętrzne i sklepienia pokryte współczesnymi malowidłami odtworzonymi na podstawie przedwojennej dokumentacji fotograficznej oraz zachowanych oryginalnych szesnastowiecznych fragmentów przedstawień. Fragmenty te przechowywane są obecnie w Muzeum Ikon w Supraślu.

Cerkiew pw. św. Jana Teologa (z 1890 r.) zbudowana z cegły, nietynkowana, połączona z  północno-zachodnim budynkiem klasztornym. Elewacje nietynkowane, pokryte wyrobionym w cegle detalem architektonicznym. Cerkiew złożona z prostopadłościennego korpusu nawowego i zamkniętego trójbocznie prezbiterium ujętego dwoma pomieszczeniami pomocniczymi. Wnętrze jednoprzestrzenne, nad przedsionkiem chór muzyczny; ściany pokryte współczesną polichromią figuralną.

Pałac archimandrytów (1545-1557, ok. 1650, 1722-1745, odbudowa 1956-1962) barokowy, murowany z cegły, tynkowany. Główny korpus trójkondygnacyjny z dwoma ryzalitami od wschodu (w elewacji tylnej) połączonymi dwukondygnacyjną loggią; skrajne części budynku dwukondygnacyjne, wysunięte ryzalitowo przed fasadę. We wnętrzu w części centralnej kaplica o wysokości trzech kondygnacji z częściowo zrekonstruowaną dekoracją stiukową i malarską z l. 40. XVIII wieku. W północnym ryzalicie refektarz z plafonem z tego samego okresu.

Południowy budynek klasztorny (1753-1764) barokowy, murowany z cegły, tynkowany. Dwukondygnacyjny, na rzucie litery L, przylegający pod kątem prostym do pałacu archimandrytów. Układ wnętrz półtoratraktowy, z korytarzem od strony wewnętrznego dziedzińca klasztoru.

Północno-zachodni budynek klasztorny (1764) barokowy, murowany z cegły, tynkowany. Dwukondygnacyjny na rzucie prostokąta, połączony pod kątem prostym z cerkwią pw. św. Jana Teologa. W elewacji zachodniej jednotraktowy podcień. Układ wnętrz amfiladowo-korytarzowy.

Brama-dzwonnica (1752) murowana z cegły, tynkowana. Usytuowana na osi wejścia do cerkwi pw. Zwiastowania, pomiędzy budynkami mieszkalnymi i połączona z nimi ceglanym murem. Trójkondygnacyjna: dolna partia na rzucie prostokąta, z arkadowym przejazdem bramnym, górna na rzucie kwadratu, ujęta spływami, przepruta zamkniętymi półkoliście czterema otworami głosowymi, nakryta hełmem zwieńczonym obeliskiem z krzyżem.

Ogrody klasztorne złożone z ogrodu ozdobnego oraz użytkowego powstały prawdopodobnie na przełomie XVII i XVIII wieku na południe od kompleksu klasztornego, obecnie zachowane są w stanie szczątkowym. Ogród usytuowany przy południowej elewacji budynku klasztornego, swoją regularną kompozycją nawiązuje do ogrodów historycznych.  

Katakumby (1532-1557) murowane z cegły, zawierające nisze na pochówki mnichów, obecnie zabezpieczone jako trwała ruina i zadaszone.