Położone na sztucznym nasypie, na zboczu wzgórza wznoszącego się nad podmokłą doliną rzeki Koprzywianki, górują nad okolicą. Wieś Ujazd znajduje się na południowo-wschodnim krańcu Gór Świętokrzyskich. 

Historia

Liczba materiałów archiwalnych w tym inwentarzy, które przetrwały do naszych czasów jest tak znikoma, że nie można odtworzyć ani wszystkich funkcji, ani pełnej historii zamku. 

Fundatorem zamku Krzyżtopór w Ujeździe był Krzysztof Ossoliński (1587 – 1646), wojewoda sandomierski. Wykształcony w kolegium jezuickim w Lublinie i na uniwersytecie w Wurzburgu. Od 1608 roku przebywał we Włoszech. Rozpoczął studia na uniwersytecie w Bolonii, kontynuował je w Padwie. Przebywał na dworze Cosimo II de Medici we Florencji, a także w Rzymie. Był człowiekiem wszechstronnie wykształconym. Wrócił do Polski w roku 1612, a w siedem lat później otrzymał od ojca 

Dobra Iwaniska wraz ze wsią Ujazd. W 1620 roku został posłem ziemi sandomierskiej na sejm. 

Przyjmuje się, że Krzysztof Ossoliński rozpoczął wznoszenie zamku w 1621 roku, a zakończył w roku 1644. Na bramie zamku widnieje data budowy: 1631, a w dziedzińcu eliptycznym , na attyce istniał napis „1644”. 

Autorem projektu i budowniczym zamku był Wawrzyniec Senes, szwajcarski architekt pochodzący z Sent koło Muretto. Senes przy projektowaniu Krzyżtoporu wzorował się na architektonicznym dziele Vignoli – pałacu kardynała A. Farnese, wzniesionego we włoskiej miejscowości Caprarola. Z pewnością jednak sam Krzysztof Ossoliński miała duży udział w tworzeniu zamku. Po Krzysztofie Ossolińskim zamek przejął jego syn – Krzysztof Baldwin. 

30 października 1655 roku Szwedzi pod dowództwem gen. R. Douglasa zdobyli zamek. Wojska szwedzkie ogołociły zamek. Wywieziono bogate wyposażenie wnętrz łącznie z biblioteką i rodzinnymi archiwaliami. Szwedzi okupowali zamek do 1657 roku. Z tego czasu pochodzi plan rezydencji wykonany przez królewskiego rysownika E. J. Dahlberga. 

Po zakończeniu wojen ze Szwedami i po okresie wojen kozackich, żaden z następnych właścicieli Krzyżtoporu (Denhoffów, Kalinowskich, Morsztynów, Paców) nie miał środków na odbudowę rezydencji. Zamek stopniowo popadał w ruinę i przez długi czas był opuszczony. Dopiero w roku 1720, w części najmniej zrujnowanej, zamieszkali Morsztynowie, a po nich Pacowie. 

W roku 1770 w budowli zamknęli się i bronili konfederaci barscy. Wtedy zamek uległ dalszym zniszczeniom. Wiadomo, że jeszcze w lipcu 1787 r. zamek odwiedził król Stanisław August Poniatowski. Ostatnim mieszkańcem zamku był, w latach 1782-1787, Stanisław Sołtyk. Późniejsi właściciele Krzyżtoporu: Łempiccy i rodzina Orsettich, nie rezydowali już w zamku. Mieszkali we dworze w pobliskiej wsi Planta. Oni również nie myśleli o odbudowie zamku i traktowali go jedynie jako malowniczą ruinę. 

Po II wojnie światowej zamek w Ujeździe stał się własnością Skarbu Państwa. Powojenny okres w dziejach tej budowli zaznaczył się kilkoma próbami przywrócenia pierwotnego wyglądu. W 1972 podjęto prace konserwatorskie pod kierunkiem prof. Alfreda Majewskiego. Po kilkunastu latach, kiedy właścicielem zamku została gmina Iwaniska, ponownie powrócono do prac badawczych i konserwatorskich. 

Opis

Zamek Krzyżtopór łączy w sobie cechy rezydencji i budowli obronnej. Założenie zajmuje powierzchnię 1,3 ha, a jego kubatura wynosi 70 tysięcy metrów sześciennych. 

Zgodnie z klasycznym wzorem „palazzo in fortecca” wewnątrz fortyfikacji znajduje się pałac, którego plan oparty jest na pięciokącie z eliptycznym dziedzińcem pośrodku. Oś południowo-północną wyznacza brama wjazdowa, dziedziniec eliptyczny a kończy ośmioboczna wieża ustawiona na bastionie za którym rozciągał się ogród. Korpus pałacu łączy się z elewacjami wewnętrznymi skrzydeł bocznych piętrowymi łącznikami, mającymi w przyziemiu kolebkowo sklepione przejazdy na dziedzińce gospodarcze. Korpus pałacu jest złożony z dwóch zestawionych ze sobą budynków: właściwego korpusu i prostokątnego łącznika z ośmioboczną wieżą na bastionie północno-zachodnim. Naroża bocznych skrzydeł są akcentowane wieżami. Narożne wieże wzniesiono na planie trapezoidalnym, dostosowanym do kształtu narożników pięcioboku. 

Na narożach wież zachowało się boniowanie, a w partii fryzu resztki geometrycznej dekoracji sgraffitowej. Wokół okien widoczne są pozostałości profilowanych opasek okiennych. 

Boczne skrzydła mają formę jednotraktowych pawilonów, które w piwnicach i parterze sklepione są płaskimi sklepieniami kolebkowymi z lunetami. W krótszych skrzydłach: północnym i zachodnim, stanowiących połączenia z korpusem pałacu, wnętrza są podzielone na mniejsze pomieszczenia. 

Fasada frontowa pałacu, w czasach jego świetności, wykazywała bogactwo form. Była malowana, a między oknami znajdowały się portrety bliskich fundatora oraz postacie najwybitniejszych ludzi rzeczpospolitej z XVI i XVII wieku. 

System fortyfikacji zamku składa się z pięciu bastionów, ziemnych wałów wokół założenia i suchej fosy. Długość murów fortyfikacji ma ok. 600 metrów, a średnia wysokość wałów waha się od 5 do 7 metrów, w niektórych miejscach dochodząc do 15 metrów wysokości. 

Ściany zamku wzniesione są z kamienia miejscowego pochodzenia, układanego na zaprawie wapiennej. Ściany były pierwotnie tynkowane z dekoracyjnymi opaskami wokół drzwi i okien, bogatymi gzymsami i geometryczno-roślinną dekoracją sgraffitową, zachowana tylko miejscowo. W otworach okiennych fragmentarycznie zachowały się pozostałości profilowanej kamieniarki. 

W zamku przeważały strome dachy dwuspadowe ( nad skrzydłami bocznymi i ich łącznikami z korpusem głównym). Były też dachy czterospadowe (nad budynkiem przybranym i wieżami), wielospadowe (skrzydło zachodnie i północno-zachodnie), pulpitowe (niższe partie korpusu). 

Wieża i budynek bramny zlokalizowane są pośrodku południowo-wschodniego wału. Wieża wzniesiona na planie zbliżonym do prostokąta wznosi się na wysokość prawie trzech kondygnacji nad przejazdem bramnym. Ozdobiona jest w części dolnej nad portalem dużych rozmiarów przedstawieniami krzyża i topora, symbolicznie odnoszących się do heraldyki rodziny Ossolińskich i do imienia fundatora. Obok krzyża umieszczona jest w kasetonie stylizowana litera W. Jest to przedstawienie herbu Habdank. Przy toporze umieszczono datę 1631. Wieża zwieńczona jest czworoboczną kondygnacją zegarową z pozostałościami cyferblatów na każdej ścianie. Poniżej krzyża i topora są dwie ślepe furty. 

Zamek zbudowany w stylu włoskiego późnego renesansu, miał jakoby przedstawiać w swojej strukturze rok. Znajdujące się na narożach cztery wieże symbolizowały cztery pory roku. Dwanaście dużych sal odpowiadało ilości miesięcy w roku, 52 pokoje oznaczały liczbę tygodni, a 365 okien – liczbę dni w roku. Zamek zbudowany jest na planie pięcioboku, z bastionami na narożach. Cztery bastiony wypełnione były ziemią, piaty – umieszczony na osi głównej – mieścił kazamaty dostępne z dziedzińca, od zewnątrz zaś był ścięty i w ścianie tej umieszczono furtkę do ogrodów. 

Świetność zamku wprawiała w zdumienie przybywających gości. Przyjmuje się, że w połowie XVII wieku był jedną z większych rezydencji europejskich i unikatowym indywidualnym rozwiązaniem funkcji reprezentacyjnej wpisanej w prywatne założenie obronne. 

Uznaje się, że jak na ówczesne czasy zamek był bardzo nowoczesną budowlą. Miał znakomicie rozwiązany system wentylacyjny i grzewczy. Układ kanałów wewnątrz murów powodował, że ciepło i świeże powietrze docierały do wielu pomieszczeń. Równocześnie osuszały grube, kamienne mury. Nowatorskim rozwiązaniem był sposób zaopatrzenia zamku w wodę. Do celów gospodarczych gromadzono oczywiście w cysternie deszczówkę. Wodę pitną dostarczało źródło, które bije do dziś. Na użytek gospodarczy zainstalowano windy w specjalnych sztolniach. Transportowano nimi wodę oraz żywność ze spichlerza na wyższe kondygnacje. Prawdopodobnie jedna z takich wind znajdowała się obok jadalni. Zamek wyposażony był również w toalety, które znajdowały się także w części przeznaczonej dla służby. W zamku była też łaźnia. 

Wśród interpretacji rozwiązań funkcjonalnych zamku pojawiają się przekazy, że nad salą jadalną w jednej z baszt znajdowało się akwarium z egzotycznymi rybkami. Nad marmurowymi żłobami w stajniach ulokowanych w przyziemiu pałacu, wisiały kryształowe lustra. Dzięki nim było lepsze oświetlenie mrocznych pomieszczeń.

Tekst na podstawie opracowania Edwarda Traczyńskiego, archiwum NID, 2009 r.