Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

Ujazd - ruiny zamku Krzyżtopór - Zabytek.pl

galeria zdjęć obiektu Ujazd – ruiny zamku Krzyżtopór

Ujazd - ruiny zamku Krzyżtopór

Pomnik Historii 1. poł. XVII w. Ujazd

Adres
Ujazd

Lokalizacja
woj. świętokrzyskie, pow. opatowski, gm. Iwaniska - obszar wiejski

Zamek Krzyżtopór, który w momencie powstania był jedną z największych rezydencji w Europie, należy do najlepiej zachowanych w formie trwałej ruiny obiektów typu „palazzo in fortezza”, znanych nie tylko w Polsce ale i za granicą.

Obiekt wyróżnia duży stopień zachowania oryginalnych murów i obwarowania, co w zestawieniu z faktem, iż nigdy nie uległ znaczącej przebudowie, nadaje mu szczególny walor naukowy - jako przykładowi nieprzekształconej reprezentacyjnej siedziby z 1. poł. XVII w.

Unikatowy zabytek, zbudowany w ważnym momencie ewolucji nowożytnej rezydencji możnowładczej w Rzeczpospolitej, stanowi połączenie zamku z pałacem, nowożytnej fortecy z otwartą rezydencją. Wartości artystyczne Krzyżtoporu wynikają z niepowtarzalnego charakteru budowli, wymykającej się próbom klasyfikacji. Jak pisał A. Miłobędzki, w rezydencji stapiają się wszystkie niemal kierunki współczesnej sztuki polskiej – bardziej kosmopolityczne obok rodzimych, związane z architektami wybitnymi i z cechowymi majstrami. Formy zamku są zarazem wyszukane i naiwne, układają się w wymyślne zestawy przestrzenne (…). Warto zaznaczyć, że cechy kształtujące ten obiekt nie miały kontynuacji w późniejszych realizacjach, a w Krzyżtoporze były przejawem pewnej spontaniczności i swobody polskiego manieryzmu. Niebagatelna jest ponadto wartość krajobrazowa zabytku, ujawniająca się poprzez imponujące ekspozycje monumentalnej budowli położonej na skraju płaskowyżu, w otoczeniu pół, łąk i niskiej wiejskiej zabudowy.

Krzyżtopór jest świadectwem burzliwych losów naszego kraju, z którym przeżywał okresy świetności i upadku. Jest ponadto jednym z symboli magnackiej Rzeczpospolitej, nośnikiem istotnych informacji o swoich czasach i kształcie ówczesnych stosunków społecznych. Niepowtarzalny obiekt obrósł w legendy już niedługo po powstaniu, co zawdzięcza m.in. przypisanemu mu rozległemu programowi ideowemu, ściśle powiązanemu z polską historią i kulturą doby manieryzmu i wczesnego baroku. Wyrażał się on bezpośrednio w portretach (niezachowane) i inskrypcjach (częściowo zachowane) zdobiących elewacje, które stanowiły swego rodzaju „złotą księgę” genealogiczną możnowładcy, a pośrednio - w odniesieniach astronomiczno-astrologicznych czy nawet antropomorficznych. Wymowna jest ponadto sama nazwa rezydencji, z jednej strony będąca nawiązaniem do imienia fundatora, z drugiej – stanowiąca połączenie słowa krzyż (odniesienie do kontrreformacyjnej postawy Ossolińskiego) i topór (gloryfikacja rodu, bowiem Topór jest herbem Ossolińskich), których symbole do dziś widnieją przy wejściu na teren założenia.

Historia

Dobra w okolicy Iwanisk stały się własnością wzrastającego w siłę rodu Ossolińskich na początku XVII w. Budowę reprezentacyjnej siedziby rozpoczął w latach 20. XVII w. Krzysztof Ossoliński, znaczący działacz polityczny, którego ukoronowaniem kariery był urząd wojewody sandomierskiego. Nie jest znany twórca projektu zamku, autorstwo przypisuje się włoskim architektom z kręgu następców J. B. da Vignoli, a realizację Wawrzyńcowi Senesowi, być może z dużym wkładem inwencji własnej budowniczego i z udziałem fundatora, który odbył podróże poznawcze po krajach południowej i zachodniej Europy. Monumentalną budowlę wzniesiono w zasadzie jednofazowo. Już w 1644 r. w nowej rezydencji odbyło się przyjęcie weselne Krzysztofa Baldwina, syna Krzysztofa, z udziałem znamienitych gości, m.in. króla Władysława IV. Wyposażanie pałacu w elementy zdobnicze, urządzanie wnętrz czy zakładanie ogrodu u stóp zamku zapewne trwało dłużej. Po śmierci Krzysztofa w 1645 r., spadkobiercą został wspomniany Krzysztof Baldwin, który okresowo zamieszkiwał w Krzyżtoporze i być może kontynuował prace wykończeniowe. Zginął on bezpotomnie pod Zborowem w 1648 r., a dobra iwaniskie wraz z Ujazdem przeszły w ręce dalszej rodziny i skoligaconych rodów, kolejno: Kalinowskich, Morsztynów, Sanguszków, Denhoffów, Paców, Sołtyków, Łempickich i Orsettich. W czasie najazdu szwedzkiego (1655-1657) zamek został zdewastowany i ograbiony, ale prawdopodobnie nie zniszczony. To wówczas powstała rycina autorstwa E. Dahlbergha obrazująca, jedyny zachowany z epoki, plan założenia. Obiekt użytkowany był w prawdopodobnie niezmienionym kształcie do 1770 r., kiedy to opuścił go Michał Jan Pac, jeden z przywódców konfederacji barskiej. Krótko przedtem wyremontował południową część pałacu, w której zamieszkał, ale po jego wyjeździe zamek zaczął podupadać i chylić się ku ruinie. Monumentalne założenie było kosztowne w utrzymaniu, a nowi właściciele – Sołtykowie, nie podejmowali prób odbudowy, ograniczając się do użytkowania jedynie części pomieszczeń. W 1815 r. kolejni właściciele – Łempiccy, zamieszkali już w pobliskim dworze, podobnie jak następni – Orsetti, których własnością Krzyżtopór pozostawał aż do 1944 r.

Budowla od początku XIX w. pozostawała w ruinie w niezmienionym kształcie przestrzennym, stopniowo jednak tracąc swoją substancję i poddając się zacieraniu urządzonego otoczenia, w tym przede wszystkim ogrodu. Ruina była miejscem schronienia powstańców styczniowych, okolicznej ludności w czasie zaciętych tu walk I wojny światowej, oddziałów partyzanckich w czasie walk z wojskami hitlerowskimi, czy wreszcie magazynem i poligonem dla wojsk Armii Czerwonej. Po wojnie Krzyżtopór stał się własnością Skarbu Państwa, w latach 90. XX w. skomunalizowaną. W latach 70. i 80. XX w. w obrębie założenia prowadzono prace zabezpieczające i częściowo rekonstrukcyjne. W 1991 r. obiekt otwarto dla zwiedzających. Znaczącym przedsięwzięciem była kompleksowa rewaloryzacja i częściowa adaptacja obiektu przeprowadzona w latach 2010-2013 przez Międzyuczelniany Instytut Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki. Prace polegały głównie na kompleksowym zabezpieczeniu substancji, ale też na uczytelnieniu niektórych jego pierwotnych rozwiązań, cech i funkcji.

Opis

Na miejsce budowy zamku Krzyżtopór w Ujeździe wybrano cypel skalny otoczony wąwozami i podmokłym terenem utworzonym przez ciek wodny. Rezydencja, obecnie zabezpieczona w formie trwałej ruiny, składa się z bastionowego założenia obronnego w typie nowowłoskim otoczonego suchą fosą oraz wkomponowanego w ten układ budynku pałacu.

Założenie jest osiowe i symetryczne. Oś kompozycyjna biegnie przez most i bramę wjazdową umieszczoną w wysokiej wieży i budynku przybramnym, przecina trapezoidalny dziedziniec główny i korpus pałacowy przerwany szyją prowadzącą na eliptyczny, porzeczny dziedziniec wewnętrzny. Dalej oś biegnie przez prostokątną dobudowę, będącą dawną częścią reprezentacyjną zamku, zakończoną ośmioboczną wieżą z dostawioną niższą widokową rotundą. Widok z rotundy rozciąga się na rozległą dolinę z elementami wodnymi, aż do podnóża Gór Świętokrzyskich, mając na pierwszym planie uczytelniony zarys poprzecznie usytuowanego dawnego ogrodu typu włoskiego. Dziedziniec główny zamykają skrzydła boczne, pełniące pierwotnie funkcje gospodarcze i uzupełniające program rezydencjonalny. Wyjątkową kompozycję przestrzenną dopełnia – niegdyś bogaty, dziś zachowany jedynie częściowo - wystrój elewacji zamkowych akcentowanych otworami okiennymi o zmiennej wielkości i formie oraz wystrój wnętrz zamkowych (m.in. kamieniarka, inskrypcje).

Obmurowania bastionów i mury budynków pałacowych to w większości autentyczna substancja kamienna, a sklepienia zachowały się głównie nad piwnicami (powyżej są częściowo zrekonstruowane). Dachy nad głównymi częściami obiektu wprowadzono współcześnie jako zabezpieczenie budowli. W ostatnich latach przystosowano jeden z bastionów i przyległe pomieszczenia dla obsługi ruchu turystycznego.

oprac. Narodowy Instytut Dziedzictwa

Dane obiektu zostały uzupełnione przez użytkownika Waldemar Rusek Rusek.

Rodzaj: dzieło architektury i budownictwa

Materiał budowy:  kamienne, ziemne

Forma ochrony: Pomnik Historii

Inspire id: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_26_PH.15465