Na zabytkową strukturę kościoła składają się elementy kolejnych faz budowy począwszy od średniowiecza aż do późnego baroku. Wraz z budynkami klasztornymi stanowi zespół o wysokich walorach architektonicznych oraz krajobrazowych, zajmujący ponadto ważną pozycję w historii miasta i kraju jako miejsce związane z aktem zawarcia Unii Lubelskiej (uhonorowanej Znakiem Dziedzictwa Europejskiego). Zlokalizowany w granicach historycznego zespołu urbanistycznego Lublina uznanego za pomnik historii.

Historia obiektu

Budowę obecnego kościoła dominikańskiego należy wiązać z fundacją Kazimierza Wielkiego i rokiem 1342. Nie ulega jednak wątpliwości, że nie powstał on na surowym korzeniu. Z jednej strony w oparciu o wszelkie przebadane dotychczas źródła pisane i inne archiwalia wiadomo, że dominikanie byli obecni w Lublinie już od połowy XIII w. – czyli prawie sto lat wcześniej, z drugiej natomiast badania archeologiczne potwierdziły zachowane fragmenty wcześniejszych budowli w strukturze wznoszonego od XIV w. obiektu. Zgodnie z listą klasztorów dominikańskich, opracowaną wg chronologii ich powstawania przez Bernarda Gui na pocz. XIV w., dom lubelski znalazł się pomiędzy klasztorami w Gryfi (dziś Greifswald) i Cieszynie. Zdaniem badaczy, lubelska placówka została zatwierdzona przez kapitułę prowincji w latach 60. XIII wieku. W dziele Bernarda Gui lubelski kościół został wymieniony z posiadanym do dziś wezwaniem św. Stanisława Biskupa i Męczennika. Nie mógł go otrzymać przed kanonizacją świętego, która miała miejsce w 1253 r. Było to wielkie wydarzenie, a dominikanie mieli istotny udział w doprowadzeniu do kanonizacji. Siłą rzeczy więc taką formę upamiętnienia św. Stanisława uznano za istotny element tożsamości nowej świątyni, tworzonej i organizowanej niemalże równolegle z jego kanonizacją. Prowadzone wieloetapowo badania archeologiczne lubelskiego założenia dominikańskiego nie tylko potwierdzają wchłonięcie starszej zabudowy w murowane obiekty fundacji kazimierzowskiej, ale i z dużą dozą prawdopodobieństwa pozwalają identyfikować odkryte relikty jako m. in. dawne oratorium św. Krzyża (w miejscu prezbiterium obecnego kościoła) - uznawane przez badaczy za pierwszą świątynię dominikanów, istniejące już w chwili przybycia zakonników i przynależne archidiakonowi, który przekazał je jako zalążek zabudowań kościelno-klasztornych - oraz  wzmiankowana w 1288 r. wieża, w której schronić się miał książę mazowiecki Konrad II podczas walk o Lublin (utożsamiana z zachowanymi w klasztorze murami tzw. sali jednosłupowej, którą włączono później w obręb murów obronnych miasta). Przyjmuje się, że w pierwszym okresie kościół murowany był dwunawowy, następnie przebudowany na trójnawowy, trójprzęsłowy z wydłużonym, prosto zamkniętym prezbiterium i bezwieżową fasadą, przed którą znajdowała się wolnostojąca dzwonnica. Chór kościoła stykał się bezpośrednio z murami obronnymi miasta. Przylegający do południowej ściany prezbiterium klasztor był wówczas budowlą jednopiętrową. Przed 1420 r. na zakończeniu nawy północnej kościoła wzniesiono gotycką kaplicę (obecnie przedsionek kaplicy Matki Bożej Opieki), w której przechowywano relikwię Krzyża Świętego. Funkcjonują różne wersje pojawienia się jej w Lublinie. Zgodnie z relacją Jana Długosza relikwię przywiózł do Lublina i darował dominikanom książę kijowski Grzegorz w czasach panowania Kazimierza Wielkiego. Jednak późniejsze źródła dominikańskie podają, że relikwia miała pojawić się w Lublinie w czasach panowania Władysława Jagiełły, za sprawą dominikańskiego biskupa kijowskiego Andrzeja, którego w 1434 r. pochowano w krypcie pod ołtarzem głównym. W wyniku odbudowy po pożarach w 1505 i 1550 r. kościół otrzymał późnogotycką formę, którą w znacznym stopniu zniszczył kolejny pożar miasta w 1575 r. Destrukcji uległa znaczna część struktury kościoła, w tym sklepienia, ściany szczytowe i dach. Stopniowa odbudowa kościoła w późnorenesansowej i barokowej szacie trwała do połowy XVII w. Zyskał wówczas czytelną do dziś bryłę i układ przestrzenny charakterystyczne dla tzw. „typu lubelskiego”. Wtedy to wzniesiono przy nawach bocznych dwa szeregi kaplic. Szczególnie interesującą formę zyskały: kaplica Firlejów wzniesiona przez Jana Wolffa na zakończeniu nawy południowej (lata 1615-1630), przylegająca od zachodu do prezbiterium kaplica Tyszkiewiczów autorstwa Jana Cangerle (lata 1645-1658) oraz kaplica Ossolińskich na zamknięciu nawy północnej wykonana przez Rudolfa Negroniego (ukończona w 1624 r.), poprzedzona przedsionkiem będącym pozostałością po gotyckiej kaplicy Krzyża Świętego. Kolejne czytelne w obecnej bryle kościoła kaplice dobudowano w XVIII w. – kaplicę św. Andrzeja, obecnie Matki Boskiej Ruszelskiej oraz Niepokalanego Poczęcia NMP (tzw. Kaplicę Paryską) po północnej stronie prezbiterium. Także z XVII w. pochodzą zachowane do dziś elementy wyposażenia kościoła: ołtarz główny odgradzający nawę główną od chóru zakonnego, zespół ołtarzy w korpusie nawowym oraz kaplicach bocznych wykonane w puławskim zakładzie Sebastiana Zeisla oraz charakterystyczne dwie ambony. Po kasacie klasztoru przez władze carskie w 1864 r. budynki zajęto na koszary. Od 1886 r. kościół pozostawał w zarządzie duchowieństwa diecezjalnego, a w ręce dominikanów wrócił w 1938 r. W międzyczasie, w 2 połowie XIX w. dobudowana została kruchta, hełmom wież i sygnaturce nadane zostały obecne kształty. W ltach 90-tych XX w. zabezpieczono skarpę wzgórza staromiejskiego przy kościele. Kompleksowy remont kościoła przeprowadzono w latach 2014-2020.

Opis

Kościół znajduje się w południowo-wschodniej części Starego Miasta. Od południa przylega do gmachów klasztornych, od północy graniczy z tyłami kamienic zabudowy pierzejowej ul. Archidiakońskiej. Elewacja zachodnia (frontowa) otwiera się na przestrzeń ul. Złotej. Od wschodu obiekt wchodzi w strukturę zbocza wzgórza staromiejskiego, które stromo opada w kierunku ul. Podwale. Takie usytuowanie na wzniesieniu czyni założenie dominikanów doskonale eksponowanym we wschodniej panoramie miasta.

Świątynia murowana z cegły, tynkowana, wzniesiona w typie halowym, orientowana, trójprzęsłowa, trójnawowa z dwoma rzędami prostokątnych otwartych kaplic po bokach (po trzy) i parą kaplic kopułowych na zakończeniu naw od wschodu. Prezbiterium trójprzęsłowe zamknięte ośmioboczną kaplicą kopułową oraz z przylegającą do ściany północnej kaplicą tzw. Paryską (na planie wydłużonego prostokąta z półkoliście zamkniętą apsydą, z dachem dwuspadowym z blachy miedzianej). Po południowej stronie zakrystie w układzie amfiladowym i przejście do klasztoru. W części zachodniej prostokątna kruchta usytuowana na osi nawy głównej, mieszcząca wejście do kościoła i dwie czworoboczne wieże na linii osi naw bocznych. Korpus nawowy nakryty dachem dwuspadowym wykonanym z dachówki i centralnie usytuowaną sygnaturką. Prezbiterium niższe, także o dachu dwuspadowym z dachówki przechodzącym w masywną bryłą kaplicy Tyszkiewiczów o kopule pokrytej blachą miedzianą zwieńczonej latarnią. Kaplice przylegające do naw bocznych nakryte wspólnymi dachami pulpitowymi z dachówki. Fasada symetryczna, flankowana masywnymi wysuniętymi do przodu wieżami na wysokim cokole, zwieńczonymi latarniowymi hełmami, o narożach ujętych parami lizen w dolnej kondygnacji i parami pilastrów korynckich w górnej. Cokół i lizeny pokryte dekoracją malarską imitującą boniowanie, na pilastrach motywy geometryczne. Podziały horyzontalne wyznaczone za pomocą wydatnych profilowanych gzymsów, powtórzonych następnie w fasadzie. Podziały wertykalne elewacji frontowej wyznaczają trzy osie, główna z kruchtą i dwie boczne z półkoliście zakończonymi oknami w profilowanych opaskach na wysokości drugiej kondygnacji. Szczyt szeroki, schodkowy, złożony z pięciu pasów wydzielonych profilowanymi gzymsami, ujętych spływami i drobnymi sterczynami. Przestrzeń pasów dekorowana i artykułowana pilastrami w symetrycznym układzie przechodzącym przez każdy z nich. Kruchta dwukondygnacyjna z półkoliście zamkniętym wejściem na osi, druga kondygnacja z narożami ujętymi parą lizen, zwieńczenie w formie attyki zdobionej spływami i sterczynami o formie analogicznej jak w szczycie. Elewacje południowa i północna korpusu podzielone oskarpowaniem, widocznym nad ciągami kaplic bocznych, pozbawione dekoracji z wyładowanym gzymsem koronującym. Do elewacji prezbiterium dostawiona masywna dwukondygnacyjna kaplica Tyszkiewiczów, wzniesiona na planie czworoboku. W drugiej kondygnacji ośmioboczna, przykryta kopułą z latarnią. Elewacja wschodnia kaplicy trójosiowa, północna i południowa jednoosiowe, w każdej z osi półkoliście zamknięte okno w profilowanej opasce. Kaplica Paryska przepruta czterema sklepionymi otworami okiennymi i obwiedziona wyładowanym gzymsem koronującym. Wnętrze trójnawowe, zarówno hala, jak i prezbiterium trójprzęsłowe. Artykulację ścian tworzą ślepe przęsła arkadowe oddzielone pilastrami o głowicach zdobionych stylizowanymi liśćmi akantu, dźwigającymi gierowane belkowanie. Prezbiterium oddzielone od nawy masywnym filarem wspierającym obniżony szeroki łuk tęczowy zdobiony sztukateriami. Kaplica Tyszkiewiczów o artykulacji pilastrowej korpusu w załamaniach ścian, w porządku korynckim, zwieńczona pełnym belkowaniem. W interkolumniach obszerne płyciny wypełnione obrazami w złoconych ramach. Elementy architektoniczne pokryte rozbudowaną dekoracja sztukatorską o motywach figuralno-roślinnych, czasza kopuły zdobiona freskiem z przedstawieniem Sądu Ostatecznego. Nawa główna o artykulacji i belkowaniu analogicznym jak w prezbiterium ze sklepieniem krzyżowym ze zwornikami. Ściany naw bocznych podzielone wąskim gzymsem na wysokości parapetów okien. Pod nimi arkadowe wejścia do kaplic bocznych o krzyżowych sklepieniach. W zachodniej części chór muzyczny wsparty na trzech przęsłach o szerokości odpowiadającej nawie głównej i bocznym. Kaplice boczne skromnie zdobione, Firlejów i Ossolińskich o najbogatszej dekoracji i wyposażeniu w postaci rozbudowanej sieci sztukaterii na czaszach kopuł oraz ołtarzy. Kaplica Paryska poprzedzona rozbudowanym barokowym portalem z popiersiem fundatorki na osi. Podziały pionowe wewnątrz wyznaczają pilastry korynckie wspierające gierowane belkowanie obiegające kaplicę. Na bogate wyposażenie kościoła składają się barokowe ołtarze z wysokiej klasy rzeźbami, wielkoformatowe obrazy w nawie głównej z warsztatu Tomasza Dolabelli (l. 1651-1653) przedstawiające historię dominikanów, płaskorzeźbione nagrobki Firlejów. W Kaplicy Szaniawskich znajduje się anonimowy obraz z 2 ćw. XVIII w. ilustrujący pożar Lublina w 1719 r., stanowiący niezwykle cenne źródło ikonograficzne wyglądu miasta i obiektów historycznych do pocz. XVIII w.

Zabytek dostępny z zewnątrz i wewnątrz nieodpłatnie we wszystkie dni tygodnia od 9.00 do 17.00 – poza godzinami, w których odbywają się nabożeństwa.

Autor noty: Katarzyna Czerlunczakiewicz, OT NID w Lublinie, 28-05-2024 r.