Poznaj lokalne zabytki


Wyraź zgodę na lokalizację i oglądaj zabytki w najbliższej okolicy

Zmień ustawienia przeglądarki aby zezwolić na pobranie lokalizacji
Strona korzysta z plików cookies. Dowiedz się więcej.

założenie pałacowe - Zabytek.pl

założenie pałacowe


pałac 1870 r. Września

Adres
Września

Lokalizacja
woj. wielkopolskie, pow. wrzesiński, gm. Września - miasto

Osiemnastowieczne barokowe założenie rezydencjonalne we Wrześni stanowi interesujące dzieło urbanistyczne, w którym umiejętnie sprzężono stare osiedle z nową kompozycją, składającą się z alei, łączącej założenie z miastem i prowadzącej do bramy wjazdowej, prostokątnego placu za bramą (avant cour), dziedzińca pałacowego oraz parku.

Zachowany do dziś pałac jest niewątpliwie późniejszy niż kompozycja urbanistyczna. Zbudowano go w 2 poł. XIX w. dla znanej wielkopolskiej rodziny Ponińskich. Stanowi przykład architektury rezydencjonalnej wzniesionej z użyciem form historyzujących. Podczas przebudowy pałacu w k. XIX i na pocz. XX w. zastosowano formy neogotyckie.

Historia

Zespół pałacowy usytuowany jest na terenie dawnej wsi dworskiej Opieszyn, obecnie włączonej w granice miasta. Jej początki sięgają XIII w. i wiążą się z najdawniejszą historią zakładanej wówczas Wrześni. Powstanie i rozwój obu miejscowości łączy się z położeniem na starym szlaku ze Śląska na Pomorze w pobliżu przejścia przez rzekę Wrześnicę. W południowej części Opieszyna istniała rezydencja ówczesnych właścicieli Wrześni i okolic - możnego rodu Porajów-Różyców, wzmiankowana po raz pierwszy w 1472 r. W następnych stuleciach Września często zmieniała właścicieli. W XVII w., kiedy majętność należała do Działyńskich, skromną curię opieszyńską zastąpiono okazałym dworem. W XVIII w. majętność przeszła w ręce Ponińskich. W połowie tego stulecia powstał projekt przekształcenia starej rezydencji w założenie pałacowe połączone z miastem szeroką aleją, z widokową orientacją na wieżę kościoła farnego. Projekt ten zrealizowano tylko częściowo - wzniesione zostały jedynie znane ze źródeł dwie oficyny oraz oranżeria, właściwy pałac nie doczekał się realizacji.

Pałac we Wrześni został wzniesiony na fundamentach jednej z wspomnianych wyżej oficyn zapewne w 1 poł. XIX w., z inicjatywy ówczesnego właściciela majątku Stanisława Ponińskiego (niektórzy autorzy przesuwają datę jego powstania na 2 poł. XIX stulecia przypisując inicjatywę synowi Stanisława - Edwardowi Ponińskiemu). Wokół pałacu rozciągał się park, pierwotnie barokowy o regularnym układzie, w 2 poł. XIX w. przekształcony w krajobrazowy. Pod koniec XIX i na pocz. następnego stulecia budynek został zmodernizowany (przebudowa wnętrz, dobudowa od pd. parterowego skrzydła mieszkalnego, dobudowa przed ryzalitem frontowym ganku zwieńczonego balkonem). Po zawaleniu się w 1916 r. oficyny północnej w jej miejscu powstała otwarta weranda, wtedy także segmentowo zamknięte okna zastąpiono prostokątnymi. Od 1923 r. pałac stanowił własność Heleny z Ponińskich i Edwarda Mycielskich. Po wybuchu II wojny światowej budynek został zajęty przez Niemców. Cenne wyposażenie zostało wywiezione w głąb Rzeszy lub zniszczone w wyniku pożaru. W 1945 r. budynek przekazano Powiatowej Męskiej Szkole Gospodarstwa Wiejskiego, która jako Zespół Szkół Rolniczych - użytkowała obiekt do poł. l. 90. XX w. W latach powojennych założenie utraciło swój pierwotny charakter. Zlikwidowano ogrodzenia i bramy, fosa została zasypana (w jej miejscu powstała ul. Opieszyn), w l. 60. rozebrano m. in. stajnię, powozownię i ujeżdżalnię. Na terenie parku powstała szkoła podstawowa, a także amfiteatr i restauracja. Sam pałac nie uniknął dewastacji, czego powodem była niewłaściwie przeprowadzona adaptacja budynku na potrzeby szkoły.

W 1996 r. pałac odzyskał spadkobierca ostatnich przedwojennych właścicieli majętności - Roman Mycielski. Obecnie pałac znajduje się w rękach prywatnych.

Opis

Założenie pałacowo-parkowe we Wrześni znajduje się po południowo-wschodniej stronie centrum miasta, na lewym brzegu przepływającej w pobliżu Wrześnicy. Od strony Rynku prowadzi tu szeroka aleja zamkowa (ob. ul. Harcerska). Pierwotnie aleja ta kończyła się na parkanie. Za parkanem znajdował się prostokątny plac (avant cour), z trzech stron otoczony budynkami. Po jego stronie południowej znajdowała się fosa oraz ogrodzenie z barokowa bramą, oddzielające plac od dziedzińca pałacowego i parku.

Pałac wznosi się na krawędzi stoku nad Wrześnicą, jego elewacja frontowa skierowana jest na wschód. Przed budynkiem znajdował się niegdyś dziedziniec z gazonem, po drugiej stronie - ogród. W bezpośrednim sąsiedztwie wzniesiono kilka budynków mieszkalnych i gospodarczych. Na południe i wschód od pałacu rozciąga się rozległy park o powierzchni 19,8 ha. Mimo iż zespół - systematycznie modernizowany i zabudowywany - utracił swój pierwotny charakter, do dziś czytelna jest jego pierwotna, barokowa kompozycja przestrzenna. Główna oś założenia przebiegała na linii północ - południe. Wyznaczały ją: aleja zamkowa, symetrycznie zabudowany avant-cour, mostek, brama, dziedziniec z projektowanym pałacem (niezrealizowanym) oraz park z symetrycznym układem kwater. W XIX w. na zachód od tej osi wzniesiono pałac z dziedzińcem od frontu, włączając go w nową oś widokową na linii wschód - zachód.

Pałac wzniesiony został na rzucie prostokąta, wzbogaconego trójbocznym ryzalitem centralnym od wschodu. Jego piętrową bryłę nakrywa wysoki dach dwuspadowy. Od zachodu do naroży pałacu przylegały dwie piętrowe oficyny. W czasie rozbudowy do południowej ściany pałacu dobudowane zostało wydłużone, parterowe skrzydło boczne nakryte ukrytym za balustradą dachem, wtedy też ryzalit frontowy poprzedzony został niewielkim przedsionkiem. W miejscu otwartej werandy po wojnie wzniesiono prostokątne, skrzydło boczne, równe wysokością budynkowi głównemu. Dzisiejsze ukształtowanie elewacji pochodzi z okresu modernizacji budynku w k. XIX i na pocz. XX w. Zostały one wówczas podzielone gzymsami i ozdobione imitowanym w tynku boniowaniem. Prostokątne okna ujęte są profilowanymi opaskami oraz - w górnej części - załamanymi profilowanymi listwami. W trójbocznym ryzalicie centralnym od frontu znajduje się zamknięte półkoliście reprezentacyjne wejście do pałacu, wyżej - trzy okna. Ryzalit zwieńczony jest wydatnym gzymsem kroksztynowym oraz attyką o podziałach ramowo-płycinowych, niegdyś ozdobioną kamiennymi panopliami. Ponad dobudowanym do ryzalitu otwartym przedsionkiem znajduje się balkon o murowanej balustradzie wspartej na arkadkowym gzymsie. Elewacje skrzydła południowego ujęte zostały nadwieszonymi lizenami. Wieńczy je arkadkowy gzyms i murowana balustrada.

Pałac jest budynkiem dwutraktowym, z salonem i sienią na osi. Pełna rekonstrukcja pierwotnych podziałów i wyposażenia wnętrz pałacowych jest obecnie niemożliwa. Na podstawie nielicznych zdjęć sprzed 1912 r. można jedynie hipotetycznie odtworzyć funkcję oraz wygląd niektórych wnętrz. Główne wejście do pałacu znajdowało się po stronie wschodniej. Poprzez otwarty przedsionek wchodziło się do holu. Z holu dostępne były pomieszczenia klatki schodowej i gabinetu właściciela, salonu-galerii i pokoju bilardowego oraz sali jadalnej zajmującej całą południową część traktu wschodniego. Za jadalnią znajdowały się gabinet właścicielki i jej salonik. Na piętrze centralną partię traktu wschodniego zajmowała biblioteka, ponadto znajdowały się tu gabinety, sypialnie oraz pokoje gościnne. Znany z fotografii sposób aranżacji niektórych wnętrz (jadalnia, dwa salony, gabinet makatowy, palarnia, biblioteka) nie odbiegał od typowego wystroju rezydencji okresu eklektyzmu 2 poł. XIX w.

Park, powstały z rozszerzenia i przekształcenia dawnego ogrodu barokowego, nosi imię Dzieci Wrzesińskich. Charakteryzuje się malowniczym ukształtowaniem, swobodnym układem dróg i ścieżek. Główna aleja nosi dziś nazwę Alei Solidarności. W części południowej zachowały się cztery stawy o nieregularnym kształcie. Zróżnicowany drzewostan obejmuje m. in. dęby, lipy, wiązy, kasztanowce, wierzby płaczące, klony oraz świerki, a także szereg gatunków krzewów. Na specjalną uwagę zasługuje rosnący przy głównej alei platan o obwodzie 380 cm - pomnik przyrody.

Dawny park pałacowy jest obecnie ogólnodostępnym parkiem miejskim. Pałac stanowi własność prywatną. Obiekt dostępny z zewnątrz.

Oprac. Krzysztof Jodłowski, OT NID w Poznaniu, 17.07.2014 r.

Rodzaj: pałac

Forma ochrony: Rejestr zabytków, Ewidencja zabytków

Inspire id: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_30_ZE.53491, PL.1.9.ZIPOZ.NID_E_30_ZE.6250