Jest cennym świadectwem wielokulturowego dziedzictwa Wielkopolski.

Historia

Pierwsi Niemcy, głównie wyznania ewangelickiego, zaczęli napływać do Wrześni około połowy XVII wieku. Odtąd ich liczba stale wzrastała. W połowie XVIII wieku cieszyli się oni poparciem ówczesnego dziedzica Macieja Łodzia Ponińskiego, który 10 kwietnia 1750 roku wydał ewangelikom zezwolenie na odbywanie nabożeństw i przeprowadzanie zebrań religijnych, a w 1758 roku - na budowę szkoły. Nabożeństwa na początku odbywały się w domu prywatnym. 16 lutego 1779 roku konsystorz ewangelicki w Lesznie zatwierdził utworzenie samodzielnej gminy ewangelickiej we Wrześni. Niecały rok wcześniej (1 maja 1778 roku) książę Adam Poniński podarował ewangelikom położoną w ogrodzie pałacowym oranżerię na przyszły dom modlitwy, dwa pobliskie domy na mieszkania dla pastora i kantora, a także grunty rolne oraz teren na założenie cmentarza. W 1778 roku powstała szkoła ewangelicka. Kościół wzniesiono dopiero w 1817 roku. Wkrótce zbudowany na fundamentach dawnej oranżerii budynek groził zawaleniem. W 1822 roku wzniesiono nową świątynię o masywnych murach, z solidną wieżą. Jednak pozostawienie starych, słabych fundamentów spowodowało, że i ten budynek wkrótce został rozebrany. W latach 1894-1895 w miejscu wcześniejszego powstał kolejny, zachowany do dziś kościół neogotycki. Prace prowadził budowniczy Freude z Wrześni. Koszty budowy wyniosły 67 500 marek. Budynek mógł pomieścić 666 osób (384 w nawie, 282 na emporach, czyli galeriach umieszczonych ponad bocznymi partiami nawy).

Po II wojnie światowej gmina ewangelicka we Wrześni z powodu braku wyznawców została rozwiązana. Budynek kościoła w 1946 roku oddano w zarząd i użytkowanie parafii rzymsko-katolickiej. Uroczyste jego poświęcenie odbyło się 8 grudnia 1946 roku. Nawiązując do tradycji istniejącego niegdyś we Wrześni kościoła szpitalnego p.w. Św. Ducha, świątyni nadano właśnie takie wezwanie. W roku 1960 przy kościele ustanowiony został urząd rektora (podlegała mu południowa część wrzesińskiej parafii). W roku 1969 ustanowiono parafię p. w. Św. Ducha. Po przejęciu kościoła przez katolików jego wnętrze zostało zmodernizowane. Zlikwidowano ołtarz oraz obie boczne empory, pozostawiając jedynie emporę muzyczną. Neogotyckie ławki oraz prospekt organowy przeniesione zostały do fary. Segmentowe okna oświetlające dawniej przestrzeń pod emporami bocznymi zamurowano, uzyskując miejsce do zawieszenia stacji Drogi Krzyżowej. Ostrołukowe okna nawy otrzymały nowe witraże.

Opis

Kościół usytuowany jest w południowo-wschodniej części dzisiejszego miasta, u zbiegu ulic Kościuszki i Opieszyn. Zadrzewiony teren przykościelny otaczało niegdyś ozdobne ogrodzenie z kutych krat, osadzonych między ceglanymi słupkami, z bramą i furtką od strony północnej. Druga brama znajdowała się od strony ulicy Kościuszki. Dziś ogrodzenie to nie istnieje. Przed prezbiterium znajduje się kamienny krucyfiks z 1885 roku, przeniesiony tu z położonego po drugiej stronie ulicy Kościuszki cmentarza ewangelickiego, zlikwidowanego w latach sześćdziesiątych XX wieku. Naprzeciw kościoła, po drugiej stronie dzisiejszej ulicy Opieszyn, znajdowały się dwa budynki, powstałe w końcu XIX wieku. Pierwszy z nich, nieistniejący dziś piętrowy dom gminy mieścił szpital, przytułek oraz przedszkole, obsługiwane przez siostry diakoniski. Drugi, zachowany budynek to dawna pastorówka.

Neogotycki kościół składa się z nawy i przylegającego do niej od wsch. węższego, prosto zamkniętego prezbiterium. Przy południowo-wschodnim narożniku kościoła znajduje się zakrystia. Od zach. do nawy przylega kwadratowa wieża z kruchtą w przyziemiu, po obu stronach wieży - dwa niewielkie aneksy, mieszczące składzik oraz schody na emporę muzyczną. Oskarpowaną bryłę świątyni nakrywa wysoki dach dwuspadowy, nad znacznie niższym prezbiterium - dach trójpołaciowy. Nad całością dominuje wysoka, czterokondygnacyjna wieża, nakryta strzelistym hełmem o charakterze iglicy, zwieńczona kulą i krzyżem.

Kościół jest budynkiem murowanym. Zbudowano go z cegły na kamiennym fundamencie. Hełm wieży oraz dachy kryte są dachówką ceramiczną. Wnętrze nawy nakrywa dach podbity deskowaniem o otwartej, ozdobnej konstrukcji, prezbiterium nakryte jest sklepieniem krzyżowo-żebrowym;podobne sklepienie znajduje się w kruchcie podwieżowej. Licowane czerwoną cegłą elewacje podzielone zostały uskokowymi skarpami, pomiędzy którymi znajdują się pary okien zamkniętych segmentowo (w kondygnacji dolnej) lub ostrołukowo (w kondygnacji górnej). W prezbiterium duża ostrołukowa wnęka, w której znajdują się cztery okna zamknięte ostrołukowo oraz mniejsze okienka okrągłe. Główne wejście do kościoła w zachodniej elewacji wieży ujęte zostało ostrołukowym, ceglanym portalem o uskokowych ościeżach. Boczne, ostrołukowo zamknięte wejścia znajdują się w aneksach przywieżowych, do zakrystii prowadzi osobne wejście segmentowe. Prezbiterium otwarte jest do nawy szeroką ostrołukową arkadą. Wzdłuż ścian kościoła od południa, północy i zachodu biegły niegdyś (jeszcze w latach sześćdziesiątych XX wieku) drewniane empory, wsparte na profilowanych słupach. Centralnym elementem ołtarza był kamienny krucyfiks. W oknach prezbiterium zachowały się pierwotne witraże, przedstawiające Czterech Ewangelistów oraz - w oknach okrągłych - popiersie Chrystusa oraz Baranka Apokaliptycznego i Kielich.

Kościół dostępny do zwiedzania z zewnątrz i wewnątrz. Bliższe informacje na temat parafii oraz godziny Mszy Św. są podane na stronie internetowej www.swietyduch.wrzesna.pl

oprac. Krzysztof Jodłowski, OT NID w Poznaniu, 03-08-2015 r.