Autorem projektu dziewiętnastowiecznej restauracji fary był znany architekt Zygmunt Gorgolewski.

Historia

Na długo przed uzyskaniem przez Wrześnię praw miejskich (1357), kiedy na terenie późniejszego miasta istniała osada targowa, wznosił się tu niewielki, drewniany kościółek. Zapewne już wtedy pełnił on funkcję parafialną. Wg legendy podczas najazdu Krzyżaków w 1331 r. kościół, w którym zgromadzili się wszyscy mieszkańcy Wrześni, został spalony. Istnienie parafii we Wrześni potwierdzone jest źródłowo po raz pierwszy dopiero w roku 1364.

Ścisłe określenie czasu powstania kościoła murowanego napotyka na szereg trudności. Według źródła z 1521 roku w pierwszych dziesięcioleciach XVI wieku kościół wrzesiński był jeszcze budowlą drewnianą. Jego pierwotny, późnogotycki kształt pozwala jednak datować świątynię na połowę XV wieku, zaś dobudowaną później wieżę - na koniec tego stulecia. Rekonstrukcja rzutu piętnastowiecznej świątyni nie budzi większych wątpliwości. Była to budowla trójnawowa, czteroprzęsłowa, z węższym, zamkniętym wielobocznie prezbiterium po stronie wschodniej oraz kwadratową wieżą od zachodu.

W następnych stuleciach fara wrzesińska bywała niejednokrotnie niszczona w wyniku działań wojennych lub przez pożary. Następujące później odbudowy i restauracje sprawiły, iż częściowo utraciła ona swój późnogotycki charakter. W 1629 r. duże straty spowodował pożar, podczas którego spłonęła cała nieomal Września. W wyniku zniszczeń, spowodowanych grabieżą i pożarem podczas najazdu szwedzkiego (1655-1656) zawaliła się ściana północna nawy głównej oraz nakrycie tej nawy oraz sklepienie północnej nawy bocznej. Do usuwania tych zniszczeń przystąpiono w 1672 r. Odbudowano ścianę północną, zmieniając kształt arkad międzynawowych, nawy przykryte zostały deskowymi stropami. Na przedłużeniu nawy południowej wzniesiono kaplicę św. Antoniego (w krypcie pod tą kaplicą chowano wrzesińskich dziedziców). Wszystkie te, trwające do roku 1701, prace okazały się niewystarczające. W 1740 roku kościół ponownie wymagał remontu. Stan kościoła znacznie pogorszył się na skutek wielkiego pożaru w roku 1772. W 1792 r. zawarto kontrakt z architektem Janem Binderem z Kórnika na przeprowadzenie szeregu prac (m. in. obniżenie dachu nawy głównej, obniżenie wieży i zwieńczenie jej barokowym hełmem). Kolejna gruntowna restauracja kościoła farnego miała miejsce w latach 1881-1887. Jej inicjatorem był ks. Florian Stablewski. Zadanie to powierzono znanemu architektowi Zygmuntowi Gorgolewskiemu. Prace prowadzone były głównie we wnętrzu (m. in. prezbiterium i nawa główna przykryte zostały nowym, drewnianym stropem kasetonowym, ściany ozdobiono polichromią wykonaną przez malarza cysterskiego z Pelplina, Szczepana Lewickiego). Na zewnątrz kościoła ujednolicono obejście wokół prezbiterium, w którym na przedłużeniu naw bocznych urządzono dwie kaplice. W 1912 r. odnowiono wnętrze kościoła. W 1923 r. rzeźbiarz Jakub Juszczyk wykonał monumentalny krucyfiks z drewna dębowego, który został zawieszony na wschodniej ścianie prezbiterium. W latach 1934-1939 przeprowadzono gruntowny remont kościoła ( m.in. renowację ścian zewnętrznych i skarp, wykonanie nowego hełmu wieży). W okresie okupacji hitlerowskiej kościół farny zamieniono na magazyn wojskowy, a jego wyposażenie zostało zdewastowane. Po wojnie po wykonaniu niezbędnych prac remontowych świątyni przywrócono jej pierwotną funkcję. Poważniejszą restaurację przeprowadzono później, w związku z przypadającą w 1961 r. sześćdziesiątą rocznicą strajku dzieci wrzesińskich. Kolejny większy remont miał miejsce w latach 80. XX wieku. Ostatnio fara została podświetlona (2001 r.), nowej aranżacji doczekało się także jej otoczenie (2005 r.).

Opis

Kościół farny usytuowany jest w centrum Wrześni, na północ od Rynku, między ulicami Jana Pawła II, Rzeczną i Kościelną. Otacza go dawny cmentarz przykościelny. Od zachodu, po drugiej stronie ulicy Kościelnej znajduje się piętrowy budynek mieszczący plebanię i biuro parafialne, po stronie północnej - budynek mieszkalny z salką parafialną. Świątynia jest orientowana. Późnogotycki kościół jest trójnawową bazyliką, składającą się z czteroprzęsłowego korpusu i przylegającego do niego od wschodu węższego, zamkniętego wielobocznie prezbiterium. W przedłużeniu naw bocznych przy prezbiterium znajdują się dwie symetryczne kaplice, za nimi po stronie północnej - zakrystia z przedsionkiem, po stronie południowej - kaplica grobowa Ponińskich i skarbiec, tworzące wokół prezbiterium rodzaj obejścia. Przy nawach bocznych od północy i południa - dwie niewielkie kaplice zamknięte półkoliście. Od zach. dostawiono wieżę na planie kwadratu, z kruchtą w przyziemiu. Nawę główną i oskarpowane prezbiterium nakrywa wysoki dach dwuspadowy, ponad oskarpowanymi nawami bocznymi i obejściem - dachy pulpitowe. Nad całością dominuje wysoka, trójkondygnacjowa wieża o narożach ujętych uskokowymi skarpami, nakryta hełmem o charakterze barokowym, zwieńczonym kulą i krzyżem.

Kościół zbudowany został z cegły, układanej w wątku polskim. Dachy nawy głównej i prezbiterium oraz dachy naw bocznych pokryte zostały dachówką ceramiczną. Hełm wieży kryty jest łupkiem. Nawę główną oraz prezbiterium nakrywa drewniany strop kasetonowy, ozdobiony złoconymi rozetami, wsparty na konsolach w formie głów anielskich. Nawy boczne nakrywają murowane sklepienia kolebkowo-krzyżowe. W zakrystii oraz przedsionku zachowały się sklepienia kolebkowe z lunetami, w kruchcie podwieżowej - sklepienie krzyżowe.

Ceglane elewacje kościoła (częściowo rekonstruowane w l. 30. XX w.) zwieńczone są tynkowanymi, profilowanymi gzymsami. Nieregularnie rozmieszczone okna, ujęte prostymi opaskami z tynku, zamknięte są najczęściej łukiem odcinkowym. Na szczególną uwagę zasługują elewacje wieży, które w znacznym stopniu zachowały swój późnogotycki charakter. Ozdobione są one szeregiem ostrołukowych i dwułucznych wnęk. Po stronie północnej i południowej znajdują się odcinkowo zamknięte wejścia do kruchty, od zachodu - duże okno ostrołukowe.

Do wnętrza fary wiodą wejścia poprzez kruchtę w wieży oraz wejścia do naw bocznych i kaplicy północnej. Ostrołukowe wejście z kruchty do nawy głównej (pierwotne bezpośrednie wejście do kościoła) ujęte jest późnogotyckim profilowanym portalem (obecnie otynkowanym). Prezbiterium otwarte jest do nawy ostrołukową tęczą, nawy boczne - szerokimi, półkoliście zamkniętymi arkadami (ślady pierwotnych arkad ostrołukowych widoczne są na ich poddaszu). Ściany nawy głównej i prezbiterium podzielone zostały gzymsami przebiegającymi ponad arkadami międzynawowymi i pod oknami, podziały wertykalne tworzą pilastry. Podłucza części arkad posiadają bogatą dekorację sztukatorską. Ozdabiające ściany prezbiterium malowidła przedstawiają w strefie górnej - sceny chrystologiczne, w strefie dolnej - sceny związane z historią obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej i z życia św. Stanisława. Okna oświetlające wnętrze kościoła w większości wypełnione są witrażami. Uwagę zwracają witraże w oknach prezbiterium, przedstawiające Matkę Boską jako Gwiazdę Morza, oraz Pana Jezusa. Pośród elementów dawnego wyposażenia fary na szczególną uwagę zasługuje powstały około 1640 roku ołtarz główny. Zachował on swój pierwotny, późnobarokowy charakter. W jego polu głównym znajduje się obraz Wniebowzięcie NPM. Z pozostałych elementów wyposażenia fary należy wymienić ołtarz w kaplicy Matki Boskiej Pocieszenia z drugiej połowy XIX wieku (znajdujący się w nim siedemnastowieczny obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem w typie Hodegetrii jest jedną z pamiątek po nieistniejącym kościele szpitalnym p.w. Św. Ducha), dwa drewniane ołtarze barokowe przy filarach międzynawowych - ołtarz z około 1660 roku z obrazem Matki Boskiej Szkaplerznej oraz ołtarz z początku XVIII wieku z dziewiętnastowiecznym obrazem św. Anny, marmoryzowany ołtarz Ukrzyżowania z 2. połowy XIX wieku z krucyfiksem (XVII wiek), dziewiętnastowieczne ołtarze Najsłodszego Serca Jezusowego i św. Jana Chrzciciela po stronie południowej oraz rokokową ambonę, którą wieńczy baldachim ozdobiony figurą św. Michała Archanioła (druga połowa XVIII wieku).

Kościół dostępny do zwiedzania z zewnątrz i wewnątrz. Bliższe informacje na temat parafii oraz godziny Mszy Św. są podane na stronie internetowej www.fara.wrzesna.pl

oprac. Krzysztof Jodłowski, OT NID w Poznaniu, 30-07-2015 r.