Obiekt dobudowany do późnogotyckiej bramy mostowej pełniącej ważne funkcje w historii miasta, stanowi wraz z nią ciekawy zespół architektoniczny, powstały jako siedziba pierwszego nowoczesnego więzienia na terenach I Rzeczypospolitej.

Historia

Budynek szesnastowiecznej bramy mostowej przebudowanej po poł. XVII w. na prochownię, w 1767 r. przeznaczono na więzienie marszałkowskie. Stało się to inicjatywy marszałka wielkiego koronnego Stanisława Lubomirskiego m in. pracującego nad reformą sądownictwa karnego. W latach 1769-70 obiekt został przebudowany na Dom Kary i Poprawy zapewne wg proj. Jakuba Fontany. Do baszty bramnej od zachodu dobudowano klasycystyczny budynek o dwuczłonowej bryle z partią dwupiętrową i częściowo widoczną kondygnacją piwnic oraz trójpoziomowym segmentem o masywnej fasadzie. Dekorujące ją pilastry z rustykowanymi pasami, teoretycy architektury zalecali stosować w budynkach wojskowych i więziennych. Na fryzie umieszczono napis „Na poprawę złych mieysce od sądu wyznaczone”, którego fragmenty wyeksponowano obecnie w piwnicach. Na elewacji znajdowała się ponoć sentencja autorstwa samego króla: „Nie miejsce, ale zbrodnia ludzi hańbi” oraz tablica fundacyjna. Było to pierwsze nowoczesne więzienie na terenie kraju realizujące humanitarne idee oświecenia. Przebywali w nim skazani za lżejsze przestępstwa na krótkoterminowe kary, którym zapewniono utrzymanie, opiekę zdrowotną i religijną. We wnętrzu po obu stronach korytarza znajdowały się rzędy cel, a od frontu na drugim piętrze mieściła się kaplica. Od wschodu do gotyckiej baszty dostawiono też dwupiętrową przybudówkę sanitariatów przekształconych następnie na cele, a po 1793 r. siedmioosiowy, dwukondygnacyjny budynek lazaretu i wysoki mur. Z więzieniem związana była nazwa ulicy po południowej stronie budynku, którą w  1770 r. oficjalnie nazwano Poprawa, ale przyjęło się jej potoczne określenie Boleść. W czasie insurekcji warszawskiej w 1794 r.  w więzieniu tym przetrzymywano uczestników konfederacji targowickej straconych na rynku Starego Miasta. Po trzecim rozbiorze Polski w 1795 r. tzw. Prochownię przeznaczono dla oczekujących na rozprawy, a warunki w niej panujące znacznie się pogorszyły. Było to jedno z bardziej zaludnionych więzień w Księstwie Warszawskim. Do 1833 r. zespół budynków mieścił główny areszt śledczy woj. mazowieckiego i kaliskiego. Następnie przeszedł w ręce prywatne. W 1839 r. nieruchomość zakupił Józef Wilson i przebudował w 1840 r. zapewne pod kier. Alfonsa Kropiwnickiego. Niższa część została podwyższona o kondygnację poddasza z wysokim dwuspadowym dachem z facjatami. Z wystroju elewacji usunięto m in. rustykowane pasy pilastrów i dekoracje tympanonu, a dodano gzymsy nadokienne na konsolach i żeliwny balkon na piętrze fasady. Zespół zmieniając często właścicieli pełnił rolę kamienicy czynszowej zamieszkiwanej przez uboższą ludność żydowską. W 1921 r. przeszedł na własność Ministerstwa Rolnictwa, a po gruntownym remoncie w latach 1921-26 r. wg proj. Zygmunta Tillingera przekształcono go na mieszkania dla pracowników urzędu. W czasie powstania warszawskiego budynki stanowiły punkt obrony Starego Miasta od strony Wisły. Od 1 do 28 sierpnia 1944 r. walczyły w nich plutony 12. Kompanii batalionu Wojskowej Służby Ochrony Powstania porucznika Tadeusza Okolskiego „Dzika”, co upamiętniono tablicą na fasadzie. Budynki zostały spalone, ale w znacznym stopniu jako nieliczne z całej ul. Mostowej przetrwały II wojnę światową. W latach 1961-65  dawne więzienie bez późniejszych skrzydeł i Brama Mostowa zostały odbudowana wg proj. Jana Grudzińskiego z przeznaczeniem na cele kulturalne.  Klasycystyczna fasada została odtworzona z wg „Delineacji miasta Warszawy Antoniego Hiża i Hieronima Jędrzejowskiego  odbiegając nieco od  pierwotnego wyglądu. W kompleksie budynków umieszczono w 1972 r. siedzibę teatru „Stara Prochownia” założonego przez Wojciecha Siemiona. Mieściły także Państwowy Zespół Ognisk Wychowawczych, Galerię Sztuki Dzieci i Młodzieży oraz zarząd Komitetu Ochrony Praw Dziecka. Od 2002 r. ulokowano w nim Stołeczne Centrum Edukacji Kulturalnej im. Komisji Edukacji Narodowej, którego częścią stał się znajdujący się w budynku teatr. W latach 2010–2012 przy północno-wschodnim narożniku zespołu wybudowano amfiteatr na stoku fosy i most do dawnej bramy. W wyremontowanych piwnicach, które włączono do Szlaku Kulturalnych Piwnic Starego Miasta znalazły siedzibę Galeria i Scena Kazamaty.

Opis

Budynek znajduje się u podnóża Skarpy Warszawskiej na wysokości Nowego Miasta. Ulokowany jest po pn.- zach. stronie skrzyżowania ul. Rybaki i Boleść. Klasycystyczny gmach przylegający do zach. ściany gotyckiej baszty bramnej jest murowany i otynkowany. Założony na pochyłym terenie opadającym w stronę Wisły, na planie prostokąta, podpiwniczony o dwuczłonowej bryle. Do budynku dawnej bramy przylega segment czteroosiowy, dwukondygnacyjny, z poziomem piwnic obecnie widocznym częściowo przy schodach od strony pn., przykryty  dwuspadowym dachem o niewielkim spadku, krytym blachą. Od zachodu  znajduje się trójkondygnacyjna część frontowa, o pięcioosiowych dłuższych bokach i krótszych jednoosiowych, zwieńczona nad wydatnym belkowaniem wysoką, pełną attyką o podziałach płycinowo-ramowych, kryjącą płaski dach. Elewacje pięter tej monumentalnej partii budynku artykułują pilastry toskańskie w wielkim porządku, o trzonach ozdobionych rustykowanymi pasami. Parter jest boniowany pasowo i oddzielony od wyższych kondygnacji profilowanym gzymsem wyłamanym prostokątnie nad wejściem frontowym. Fasada skierowana na zach. ma trójosiowy pseudoryzalit zwieńczony trójkątnym naczółkiem dekorowanym kartuszem z orłem w koronie z tarczą na piersi z monogramem Stanisława Augusta Poniatowskiego, w otoczeniu girland i elementów symbolizujących sprawiedliwość i władzę jak waga, miecz, czy rózgi liktorskie. Okna w kształcie stojącego prostokąta otaczają profilowane obramienia, z uszakami w segmencie fasady, a przerwane u góry w boniowanej partii parteru. Wschodnią elewację trzeciej kondygnacji zdobią prostokątne płyciny również w opaskach z uszakami. Wnętrza zaprojektowane współcześnie zachowały układ dwutraktowy z rozdzielającym je korytarzem.

Obiekt dostępny dla zwiedzających.

Oprac. Małgorzata Laskowska-Adamowicz, OT NID w Warszawie, 21-01-2019 r.