Jest też wyjątkowym na terenie Mazowsza przykładem dzieła obronnego związanego z mostem i jednym z nielicznych zachowanych w Warszawie budynków gotyckich. W XVII w. został przebudowany na prochownię, a w XVIII w. stał się częścią kompleksu więziennego.

Historia

Budynek bramy powstał w latach 1581-82 z fundacji Anny Jagiellonki siostry Zygmunta II Augusta, która po śmierci króla w 1572 r. przejęła pieczę nad budową mostu w Warszawie. Murowana baszta stojąca na przyczółku drewnianej przeprawy miała stanowić ochronę wjazdu do miasta, a także zaporę przed pożarem. O faktach tych informowała tablica fundacyjna umieszczona na zach. elewacji bramy. Dębowo-sosnowy most z żelaznymi elementami wystawiony znacznym kosztem w latach 1568-73 stanowił ówcześnie wyjątkowe osiągnięcie techniczne w skali Europy. Miał ok. 500 m długości i 6 m szerokości przeprawy umieszczonej 4 m nad lustrem wody. Z 22 przęseł 4 były ruchome na pływających łyżwach, co umożliwiało ruch statków. Budową kierował Erazm Giotto (Czioto, Cziotho, Erazm z Zakroczymia) pod nadzorem Zygmunta Wolskiego, starosty warszawskiego i kasztelana czerskiego. Budynek bramy przyczółka z szerokim sklepionym przejazdem i strzelnicami powyżej, w dłuższych elewacjach, wzorowany był na nadrzecznych bramach umocnień Gdańska czy Torunia. W jego wnętrzu umieszczono komorę celną i posterunek straży. W 1603 r. brama straciła swą pierwotną funkcję w wyniku zniszczenia mostu przez krę i wiosenną falę powodziową. W 1643 r. król Władysław IV przeznaczył ją na prochownię. W latach 1648-49 Krzysztof Arciszewski, gen. artylerii koronnej nadzorował przebudowę budynku dostosowującą go do nowej roli, w wyniku której zamurowano bramę przejazdową i otwory strzelnicze, elewacje otynkowano, a szczyt zwieńczono kulami. Budynek oczyszczono z przylegającej doń zabudowy, otoczono palisadą, fosą i murem z bramą i mostem od. ul Rybaki. W poł. XVIII w. Joachim Daniel Jauch wzbogacił wystrój Baszty Prochowej. W latach 1752-67 ze względów bezpieczeństwa wybudowano nową prochownię poza okopami miejskimi u wylotu ul. Pawiej i Gęsiej. W 1767 r. basztę przeznaczono na więzienie marszałkowskie z inicjatywy Stanisława Lubomirskiegio. Z rozkazu marszałka w latach 1769-70 została przebudowana zapewne wg proj. Jakuba Fontany. Wnętrze baszty podzielono na trzy kondygnacje i dobudowano do niej od zach., na dokupionej parceli, nowy budynek (patrz. opis d. więzienie), a od wsch. dostawiono dwupiętrową przybudówkę. Teren od strony rzeki został powiększony wywożonymi przez więźniów z miasta nieczystościami. Po 1793 r. wzdłuż ul. Boleść dobudowano do budynku d. bramy podłużne, dwupiętrowe skrzydło lazaretu i ogrodzono murem. Zespół budynków służył jako więzienie do 1833 r.. Budynki sprzedane w 1839 r. Józefowi Wilsonowi przekształcono na kamienicę. Wnętrza baszty podzielono na małe pomieszczenia i przebito nowe okna. W 1863 r. z murów dawnej baszty zdjęto brązową tablicę fundacyjną, która ob. znajduje się w Muzeum Warszawy. Budynki zamieszkiwane przez mniej zamożnych lokatorów wielokrotnie zmieniały właścicieli. W latach 1921-26 r. wg proj. Zygmunta Tillingera przekształcono je na mieszkania dla pracowników Ministerstwa Rolnictwa. W czasie powstania warszawskiego stanowiły punkt obrony Starego Miasta od strony Wisły. Zostały spalone, ale w znacznym stopniu przetrwały II wojnę światową. W latach 1961-65 Brama Mostowa wraz z budynkiem więzienia została odbudowana wg proj. Jana Grudzińskiego z przeznaczeniem na cele kulturalne. Przywrócono jej wygląd zbliżony do pierwotnego z gotyckim łukiem dawnego przejazdu bramnego. Fosa wykopana od wsch. ukazywała pierwotny poziom gruntu i całość budowli. W budynkach baszty i więzienia umieszczono w 1972 r. siedzibę teatru „Stara Prochownia” założonego przez Wojciecha Siemiona. Mieściły także Państwowy Zespół Ognisk Wychowawczych, Galerię Sztuki Dzieci i Młodzieży oraz zarząd Komitetu Ochrony Praw Dziecka. Od 2002 r. w budynkach ulokowano pod nazwą „Stara Prochownia” Stołeczne Centrum Edukacji Kulturalnej im. Komisji Edukacji Narodowej. W latach 2010–12 przy pn.-wsch. narożniku wybudowano amfiteatr na stoku fosy, nad którą poprowadzono most do przeszklonej bramy. Zagospodarowano otaczający basztę teren wraz z zielenią. Wyremontowano też piwnice, które włączono do Szlaku Kulturalnych Piwnic Starego Miasta. Mieszczą się w nich Galeria i Scena Kazamaty.

Opis

Baszta znajduje się u podnóża Skarpy Warszawskiej na wysokości Nowego Miasta po pn.- zach. stronie skrzyżowania ul. Rybaki i Boleść. Jest pierwszym budynkiem od strony Wisły przy ul. Boleść, która z ul. Mostową stanowiła trakt wiodący do przeprawy przez rzekę. Koryto Wisły obecnie jest znacznie odsunięte od dawnego budynku bramnego, który pierwotnie stał na jej brzegu. Obiekt jest murowany z cegły w wątku polskim, nie tynkowany. Założony został na planie prostokąta o ściętych narożach. Jest dwukondygnacyjny z poziomem piwnic odsłoniętym od wsch. i pn. wykopem fosy, w którym umieszczono narożny amfiteatr. Budynek d. bramy wieńczy ośmiopołaciowy dach kryty dachówką, z lukarnami w dłuższych połaciach. Skraje kalenicy zdobią metalowe sterczyny z kulami. Kondygnacje zwężają się nieznacznie schodkowo ku górze. Rozdzielają je kostkowe gzymsy kordonowe. Gzyms wieńczący jest profilowany i tynkowany. W elewacji wsch. część środkowa jest lekko przesunięta od osi i podwyższona, tak że przerywa gzyms. Mieści ona przeszklony dawny przejazd bramny o ostrym łuku, z wejściem, do którego prowadzi most nad fosą. Powyżej znajdują się trzy okna zamknięte odcinkowo, a w partii piwnic okrągłe okienka na skrajach. Elewacje boczne mają pojedyncze otwory okienne i blendę od pd. zamknięte łukiem odcinkowym. W kondygnacji piwnic od pn. znajdują się prostokątne drzwi kryjące arkadowe wejście. Do zach. ściany przylega budynek d. więzienia. W ścianie tej odtworzono gotycki łuk bramny i zachowano pierwotny fryz i kratę.

Oprac. Małgorzata Laskowska-Adamowicz, OT NID w Warszawie, 31-12-2018 r.