Unikatowe na Śląsku dzieło obronne złożone z flankujących drogę: twierdzy głównej i z fortu (Owcza Góra). W systemie tym nie ufortyfikowano miast, w przeciwieństwie do twierdz w Głogowie, Koźlu, i Nysie. Twierdza kłodzka będąca dominantą architektoniczną w panoramie miasta jest częściowo udostępniana i funkcjonuje jako Forteczny Park Kulturowy. Na jej terenie znajdują się: lapidarium z detalami architektonicznymi z Kłodzka i Ziemi Kłodzkiej (w Bastionie Wysokim), Izba Pamięci Narodowej (w Bastionie Alarmowym) i Muzeum Pożarnictwa.

Historia

Kłodzki wczesnośredniowieczny gród Castellum Kladsko wzmiankowany po raz pierwszy (z odniesieniem do 981 r.) w Kronice Czech spisanej w latach 1110-1125. Gród ten zbudowany na wzniesieniu nad Nysą (Górze Zamkowej, Fortecznej), w miejscu o znaczeniu strategicznym, przy drodze ze Śląska do Czech. W 1129 r. umocniony. Poniżej niego na stoku góry zbudowany w 1177 r. kościół Św. Wacława związany z osadą targową, zalążkiem → miasta. W XIII-XIV w. na miejscu grodu wzniesiony zamek. Po 1349 r. pomiędzy nim a miastem zbudowany klasztor augustianów. Średniowieczny zamek, późniejszy górny założony na planie nieregularnego, wydłużonego wieloboku na osi pn.-zach.-pd.-wsch., z dziedzińcami i zwartą zabudową wzdłuż murów obronnych. Powiązany z obwarowaniami miasta. Ok. 1424 r., w czasie wojen husyckich zamek wzmocniony, w 2 poł. XV w. i w l. ok. 1554-1557 przebudowywany. W poł. XVI w. wykształcony zamek dolny (z klasztorem augustianów). Obie części zamku rozdzielone wydłużonym dziedzińcem z murami. Od 1620 r. umocnienia kłodzkiego zamku rozbudowane wg koncepcji nieznanego, holenderskiego fortyfikatora o dwa szańce (od pn.). W l. 1622-1627, w czasie wojny trzydziestoletniej zamek znacznie zniszczony. Zniszczone też kościoły na stokach Góry Zamkowej i rozebrane. Zamek górny przekształcany w twierdzę już przed 1663 r. Od pn. wzniesione dzieło koronowe z bastionami Św. Ludmiły, Św. Leopolda i Św. Franciszka oraz z dodatkowymi szańcami w jego wnętrzu Krzyżowym i Św. Floriana (osłoną górnego zamku od pn.-wsch.). Od pd. i pd.-wsch. zamek górny umocniony szańcem Dzwonnik przylegającym do murów miejskich. Zapewne do końca 1671 r. dobudowane do dzieła koronowego od pn. dwa raweliny Polny (zach.) z wjazdem na teren twierdzy i Jablonka (wsch). Zach. i pn. front twierdzy wyposażony w krytą drogę z placami broni. W l. 1680-1702 twierdza rozbudowywana pod kierunkiem północnowłoskiego budowniczego Jacopo Carovego. Wykonany wówczas układ kurtyn i szańców połączonych z umocnieniami miejskimi. Teren dawnego zamku dolnego ufortyfikowany półbastionem (Szańcem Tumskim) połączonym z bastionem Nowym, Alarmowym. Po przejęciu Śląska i Ziemi Kłodzkiej przez Prusy w 1742 r. kłodzka twierdza radykalnie przebudowana (nadal przy zachowaniu zabudowań zamku) wg proj. inż. wojsk. Gerarda Korneliusa von Walrawe. Jego koncepcja: główna twierdza i → fort na Owczej Górze jako dwa punkty umocnień blokujące ważną strategicznie drogę wzdłuż Nysy Kłodzkiej i polepszające kontrolę przedpól. Proj. Walravego zasadniczo zrealizowany. W latach 1743-1750 we wnętrzu istniejącej korony zbudowany wielki, skazamatowany kleszcz. Przed najbardziej narażonymi na ataki pn. i pn.-zach. frontami twierdzy założony płaszcz z czterema redutami i krytą drogą. Rozbudowana sieć kontrminowa. Wzniesione bastiony Czeski i Ząbkowicki (bliżej miasta) oraz oddalona, duża reduta zwana Żurawiem. Twierdza i fort Owcza Góra połączone dwiema liniami umocnień przecinającymi dolinę Nysy. Między nimi wzniesione w l. 1749-1751 most i śluza umożliwiająca spiętrzanie wód Nysy. W czasie III wojny śląskiej miasto i twierdza kłodzka zajęte przez Austriaków, odzyskane przez Prusy w 1763 r. (na mocy pokoju w Hubertsburgu). W l. 1763-1774 podjęte dalsze prace. Zbudowany od strony miasta zespół Bastionu Orzeł (z przeciwstrażą, redutą, lunetą, krytą drogą, trawersami w zatokach płaszcza i dwoma redanami). Następnie w miejscu rozebranych zabudowań zamku (w obrębie korony) wzniesiony wg proj. hrabiego von Pinto i pod kierunkiem budowniczego twierdzy srebrnogórskiej, płk Reglera śródszaniec o nieregularnym narysie, z Donjonem. Na jego szczycie wzniesiona cylindryczna wieża obserwacyjna zwieńczona wtórnie użytą figurą Św. Jana Nepomucena z 1703 r. Ponadto przebudowany bastion Wieża Bastionowa na wsch. zboczu Góry Fortecznej, powiększone bastiony Alarmowy i Orzeł, zmienione narysy bastionów korony Wacław (d. Św. Ludmiły), Ludmiła (d. Św. Leopolda) i Jabłonka (d. Św. Franciszka). Przebudowany płaszcz twierdzy. Wykonana tzw. Komunikacja prowadząca do skazamatowanej reduty Żuraw. W 1783 r. podwyższona większość starszych dzieł twierdzy głównej, a w latach 1790-1793 zbudowane w niej m.in. wielkie magazyny. Następnie, w l. 1807-1816 na przedpolach twierdzy założony tzw. obóz warowny (wieniec szańców i redut). W XIX w. prowadzone w twierdzy prace modernizacyjne mające na celu wzmocnienie jej obrony od pd.-wsch. przedpola i dostosowanie do użycia nowoczesnej artylerii. Od 1869 r. stopniowa likwidacja tzw. obozu warownego, ale twierdza użytkowana w celach wojskowych do 1945 r. Większość wojskowych budynków pomocniczych związanych z twierdzą wzniesiona wśród → zabudowy miasta, przy ob. ul. W. Łukasińskiego (w l. 1748-1752) i wzdłuż wewnętrznych murów miejskich, ob. ulic R. Traugutta i Zawiszy Czarnego (od 1753 r.).

Opis

Twierdza główna usytuowana na części płaskowyżu tworzącego Kotlinę Kłodzką, którego częścią Góra Forteczna o wysokości 369 m, mająca wsch. stromy stok podcięty przez dolinę Nysy Kłodzkiej. Twierdza zbudowana z kamienia z dodatkiem cegły z zastosowaniem detalu kamiennego w formie portali i tablic inskrypcyjnych. Kazamaty sklepione, a skazamatowane budowle nakryte warstwą ziemi. Twierdza to rozległy system obronny o narysie gwiaździstym, założony wzdłuż osi pn.-pd., górujący nad rynkiem Kłodzka i ul. W. Łukasińskiego. Twierdza o nieregularnym narysie dostosowanym do rzeźby terenu i w przypadku górnego śródszańca z Donjonem — częściowo do ogólnego zarysu dawnego zamku. Najwyżej usytuowany wieloboczny śródszaniec twierdzy złożony z Donjonu i niżej położonych, od strony rynku Przeciwstraży Zamku i Wysokiego Bastionu, ziemno-murowanych, skazamatowanych dzieł z wewnętrznymi dziedzińcami. Kompleks ten wydzielony od pn. i zach. suchą fosą otaczającą dzieło koronowe z trzema bastionami od pn. (Wacław, Ludmiła, Jablonka) i bastionem Dzwonnik od pd.-zach. Na pn. od Donjonu Wielki Kleszcz. Kolejna obniżona strefa umocnień złożona z: bastionów Widokowego, Niskiego i Alarmowego (nad rynkiem), Kleszcza Tumskiego i zespołu Bastionu Orzeł na tyłach ul. Czeskiej. Na podobnym poziomie dwa raweliny Polny i Jablonka wbudowane pomiędzy pn. bastiony dzieła koronowego. Od strony miasta wysoki mur oporowy, od pn. i pn.-zach. twierdza osłonięta płaszczem z drogą ukrytą i placami broni. Z pn.-wsch. narożnika twierdzy w sąsiedztwie Fleszy Żórawiej wyprowadzona ku pn. tzw. Komunikacja, droga do reduty Żuraw.

Zabytek dostępny przez cały rok.

Oprac. Iwona Rybka-Ceglecka, OT NID we Wrocławiu, 20.11.2017 r.