Obecność kultury żydowskiej w Turku, sięgająca przełomu XVIII i XIX w., a zakończona tragiczną eksterminacją tamtejszych Żydów przeprowadzoną w czasie II wojny światowej przez Niemców, odcisnęła trwały ślad na dziedzictwie historycznym miasta.

Historia

Turek jest miastem o średniowiecznych korzeniach (prawa miejskie uzyskał w 1341), do końca I Rzeczpospolitej pozostającym własnością arcybiskupstwa gnieźnieńskiego. Rozbiory Polski doprowadziły do sekularyzacji miasta. W początkowym okresie cała Wielkopolska podlegała państwu pruskiemu, które w pierwszej ćw. XIX w. przeprowadziło w ramach procesu sekularyzacji dóbr kościelnych oraz przejęcia dóbr królewskich zmiany w zakresie własności. W wyniku ustaleń, które zapadły na Kongresie Wiedeńskim w 1815 r., wschodnia część Wielkopolski wraz z Turkiem weszła w skład Królestwa Polskiego podległego Cesarstwu Rosyjskiemu. Żydzi uzyskali pozwolenie na osiedlanie się w mieście w 1817 r. Wcześniej ich obecność w Turku związana była z istnieniem dużej gminy żydowskiej w pobliskiej Dobrej. Rozwój rzemiosła tkackiego w 1. poł. XIX w. sprzyjał wzrostowi liczby ludności żydowskiej w mieście. W 1861 r. w Turku wzniesiona została synagoga. Przed wybuchem II wojny światowej i eksterminacją przeprowadzoną przez Niemców ludność żydowska stanowiła około jedna czwartą część mieszkańców miasta. 22 września 1939 r. grupa niemieckich oficerów formacji Schutzstaffel (tak zwanego SS) spędziła do synagogi kilkaset mężczyzn, kobiet i dzieci, a następnie po otoczeniu świątyni kordonem żandarmerii i wojska podpaliła ją. W grudniu 1940 r. ludność żydowska Turku wraz z innymi Żydami przywiezionymi z okolicznych wsi i miast (m. in. Brudzewa, Władysławowa czy Uniejowa) została zamknięta przez okupacyjne władze niemieckie w getcie założonym w obrębie ulic Szerokiej i Wąskiej. W październiku 1941 r. getto w Turku zostało przez Niemców zlikwidowane, a mieszkających tam Żydów przeniesiono do nowo utworzonego w okolicach pobliskiego Czachulca i obejmującego powierzchnię 1700 ha getta wiejskiego, którego założenie było ewenementem, unikalnym w skali całej okupowanej przez III Rzeszę ówczesnej Europy. W getcie Żydzi pracowali w przeniesionych do niego warsztatach rzemieślniczych oraz rolnictwie. Do zamknięcia getta w 1942 r. wywożeni byli stamtąd stopniowo do obozu w Chełmnie nad Nerem, gdzie zostali masowo wymordowani przez Niemców. Obóz w Chełmnie był pierwszym niemieckim nazistowskim obozem zagłady na terenie okupowanych ziem Polski. Spośród ponad dwóch tysięcy Żydów mieszkających w Turku w 1939 r. jedynie kilkudziesięciu przetrwało II wojnę światową.

Cmentarz żydowski w Turku założony został w 1. poł. XIX wieku. W połowie stulecia wzniesiono przy nim dom przedpogrzebowy, dom noclegowy dla ubogich i inne budynki. W 1881 r. jego teren po zakupieniu dwóch działek został poszerzony. Leon Lubomir Kruszyński w artykule opublikowanym w 1932 r. w lokalnej gazecie „Echo Turku” opisał cmentarz, m. in. wymieniając zapisanych na macewach kilkadziesiąt nazwisk pochowanych na nim osób oraz jedną z polskich inskrypcji: „Czem byłem – jesteś, czem jestem-będziesz”.

W maju 1941 okupacyjne władze niemieckie zamknęły cmentarz. Ogrodzenie nekropolii oraz część nagrobków zostały rozebrane, sprofanowano grób rabina Pinkasa Węgrowa. Pochówki wyznawców judaizmu odbywały się odtąd na wyznaczonych przez Niemców kwaterach cmentarza rzymsko-katolickiego, zakazano ponadto umieszczania jakichkolwiek symboli religijnych na mogiłach. Cmentarz żydowski w Turku został ostatecznie zlikwidowany w 1943 roku. Pozostałymi macewami wybrukowano dziedziniec browaru Schnerrów położonego przy ob. ul. Kolskiej oraz drogę do pobliskiego letniska Grabieniec.

Po wojnie teren cmentarza obsadzony został drzewami. O jego istnieniu świadczył głaz z żeliwną tablicą z napisem „Cmentarz Żydowski. Teren prawnie chroniony. Uszanuj miejsce spoczynku zmarłych”. W 2003 r. teren cmentarza został uporządkowany i ogrodzony. Jest na bieżąco pielęgnowany. Cmentarz żydowski w Turku stanowi własność Związku Gmin Wyznaniowych Żydowskich w Rzeczypospolitej Polskiej.

Opis

Cmentarz żydowski w Turku położony jest przy ob. ul. Lutosławskiego w północnej części miasta. Obejmuje pow. 0,6 ha. Na jego ogrodzony teren prowadzi murowano-metalowa brama. Na cmentarzu eksponowany jest pomnik z zachowanymi fragmentami rozbitych macew oraz tablice prezentujące fundatorów obecnego upamiętnienia: władze miejskie w Turku, kopalnie węgla brunatnego „Adamów” oraz izraelskie Towarzystwo Turkowian. Na powojennym głazie pamiątkowym umieszczono nową tablicę z inskrypcją: żeliwna tablica umieszczona na ogromnym głazie z inicjatywy Muzeum w Koninie: „Cmentarz żydowski w Turku został założony w początkach lat 80-tych XIX wieku. W czasie II wojny światowej decyzją władz niemieckich z maja 1941 r. został zamknięty i zlikwidowany”.

Cmentarz dostępny dla zwiedzających. 

Oprac. Tomasz Łuczak, 20.07.2017 r.