Wartości historyczne obecnej cerkwi w Trześciance wiążą się zaś z osobami jej budowniczych: Grzegorza Sosnowskiego i jego syna Flora, którzy byli duchownymi prawosławnymi w parafii w Puchłach, a następnie w Trześciance. Ich szeroko zakrojona działalność społeczna i oświatowa, związana zarówno z edukacją w świeckich i parafialnych szkołach ludowych, jak i nauczycielskich znacząco wpłynęła na poziom życia mieszkańców Trześcianki i okolic. Wartości artystyczne drewnianej cerkwi przejawiają się w jej proporcjonalnej sylwecie złożonej z przenikających się płynnie brył, co zostało zaakcentowane dekoracyjnie ułożonym szalunkiem podkreślającym tektonikę budowli. Charakterystyczne jest zastosowanie klasycznych pilastrów o stylizowanych głowicach. Eklektyczny wystrój wnętrza, na który składa się ikonostas i kioty jest dobrym przykładem sztuki cerkiewnej z 2. poł. XIX wieku, której twórcy czerpali zarówno ze wzorców klasycznych, jak i tradycyjnej sztuki rosyjskiej.

Historia obiektu

Parafia w Trześciance została erygowana w 1673 r. przez Katarzynę Aleksandrę z Czarnieckich Branicką, wdowę po Janie Klemensie Branickim, marszałku nadwornym koronnym, dzierżącym starostwo bielskie, na terenie którego leżała Trześcianka. Dlatego też, choć oficjalnie kolatorem cerkwi był król, faktyczną opiekę nad nią sprawowali starostowie, czyli rodzina Branickich. Parafia nie była wymieniana we wcześniejszych lustracjach, a jej świaszczennik występował dopiero w rejestrze pogłównego w 1676 r. Pierwsza cerkiew nosiła wezwanie św. Apostołów Piotra i Pawła, była to budowla drewniana, bezwieżowa, z trójbocznie zamkniętym prezbiterium. Przed 1773 r. do cerkwi dobudowano chór muzyczny, a przed 1804 r. przeprowadzono remont polegający na wymianie dranic na gont, być może też wymianie posadzki i stropu, rozbudowano świątynię o drugą zakrystię, prawdopodobnie wprowadzono nowy ołtarz główny, pomalowano boczne ołtarze i zlikwidowano ikonostas, ponieważ nie jest on wspominany w wizytacji z tego roku. Cerkiew spłonęła w 1835 r. lub wcześniej (wg I. Matus w 1826 r.), parafię skasowano, a wiernych przyłączono do parafii w Puchłach. Nową cerkiew w Trześciance wzniesiono dopiero w l. 1864-1867, już po kasacie unii brzeskiej (1839) i powrocie wiernych do wyznania prawosławnego. Jej budowniczymi byli duchowni prawosławni z sąsiednich Puchłów: Grzegorz i Flor Sosnowscy. Konsekrowana w 1867 r. pod nowym wezwaniem św. Michała Archanioła świątynia miała drugi ołtarz (prestoł) pod wezwaniem Narodzenia NMP. W 1896 r. przywrócono do życia samodzielną parafię w Trześciance. W 1915 r. mieszkańcy opuścili wieś i cerkiew w wyniku bieżeństwa. W 1919 r. władze państwowe nie zgodziły się na reaktywację parafii w Trześciance; w 1928 r. cerkiew trześciańska stała się filią parafii w Narwi. Samodzielność odzyskała w czasie II wojny światowej. Cerkiew była wielokrotnie remontowana, m.in. w 1884, po 1945 (wymiana i malowanie szalunku, zmiana pokrycia dachowego, odnowienie wnętrza), 1997 (wymiana pokrycia  dachowego). W 2015 r. przeprowadzono remont, w trakcie którego przemalowano elewacje z koloru brązowego na zielony, wymieniono blachę dachową, a kopuły pokryto imitacją złotej blachy. W 2024 r. ponownie pomalowano elewacje.

Opis obiektu

Cerkiew usytuowana jest w centrum wsi, po pn. stronie drogi przez nią biegnącej. Ogrodzona kamiennym, tynkowanym murem, orientowana. Zbudowana z drewna w konstrukcji wieńcowej, kryta blachą, elewacje spięte lisicami, oszalowane pionowo z listwowaniem, szczyty i górne kondygnacje wieży poziomo. Okna drewniane, wielokwaterowe, niektóre zdobione nadokiennikami wycinanymi w deskach. Cerkiew na rzucie krzyża, z wieża-dzwonnicą na osi fasady i pseudokopułą wtopioną w dach na skrzyżowaniu naw, zwieńczoną kopułką na szyi imitująca latarnię. Środkowa część korpusu nawowego poszerzona o boczne aneksy, w które włączone są skrzydła transeptu, prezbiterium oflankowane dwoma parterowymi pomieszczeniami pomocniczymi. Wnętrze złożone z kruchty, nawy przekrytej wieloboczną pseudokopułą wspartą na filarach i wydzielonego ikonostasem, prosto zamkniętego prezbiterium skomunikowanego z bocznymi pomieszczeniami pomocniczymi.

Dostępność obiektu dla zwiedzających: Zabytek dostępny z zewnątrz, zwiedzanie po uzgodnieniu z właścicielem.

Autor noty: dr Aneta Kułak, NID OT w Białymstoku, 17-07-2024.