To jedyna zachowana, przedwojenna i czynna do dzisiaj warszawska bożnica. Obecnie jest główną synagogą w Warszawie oraz siedzibą naczelnego rabina Polski. Stanowi najważniejszy punkt spotkań społeczności żydowskiej, a jednocześnie jest miejscem modlitw i wydarzeń kulturalnych. Obiekt prezentuje ponadto przykład architektury neoromańskiej z elementami ornamentyki bizantyjskiej i mauretańskiej, wzniesiony na przełomie XIX i XX wieku.

Historia

W XIX w. w Warszawie znajdowało się największe skupisko Żydów w Europie. Idea wzniesienia ortodoksyjnej synagogi w śródmieściu związana była z postacią Zalmana Nożyka. Był on warszawskim kupcem galanteryjnym. Razem z żoną Rywką mieszkali w kamienicy nr 9 przy pobliskiej ul. Próżnej. Działkę pod budowę synagogi przy Twardej  zakupił Zalman Nożyk w 1893 roku. Prace konstrukcyjne prawdopodobnie wg planów budowniczego Karola Kozłowskiego rozpoczęły się wiosną 1898 roku. Otwarcie budynku miało miejsce 12 maja 1902 r. w święto Lag ba-Omer.

W niecały rok po uroczystościach związanych z otwarciem synagogi, zmarł jej fundator – Zalman, a 11 lat później jego żona, Rywka. Zgodnie z życzeniem inicjatorów budowy bożnicy, przeszła ona w ręce Warszawskiej Gminy Starozakonnych z zastrzeżeniem, że zachowa imiona fundatorów w swej nazwie, a w czasie świąt będą odmawiane modlitwy w intencji założycieli.

W 1923 r. synagogę odrestaurowano i dobudowano do niej chór, zaprojektowany przez Maurycego Grodzieńskiego.

W 1940 r. synagoga została zamknięta i zdewastowana przez hitlerowców, służyła za stajnie dla koni i magazyn paszy. Po utworzeniu getta warszawskiego znalazła się na terenie tzw. małego getta. 20 maja 1941 r. władze niemieckie zezwoliły na otwarcie trzech synagog dla wiernych, w tym i synagogi Nożyków. Uroczyste otwarcie nastąpiło w 1941 roku. Rabinem i kaznodzieją synagogi został Majer Bałaban. Bożnica ponownie została zamknięta w lipcu 1942 r. po likwidacji tzw. małego getta. Dewastację budowli pogłębiły dodatkowo działania bojowe w czasie powstania warszawskiego.

Po wojnie budynek został poddany podstawowym naprawom i ponownie otwarty dla społeczności żydowskiej pod koniec lat czterdziestych. Pozostałe prace remontowe zostały przeprowadzone na początku następnej dekady. W 1968 r. synagogę zamknięto. Renowację przeprowadzono w l. 1977-1983 pod nadzorem Hanny Szczepanowskiej i Ewy Dziedzic. Wówczas bożnicę rozbudowano o nowe skrzydło od strony pl. Grzybowskiego, w którym znalazły się biura gminy żydowskiej. Synagogę uroczyście otwarto 18 kwietnia 1983 r., w czterdziestą rocznicę wybuchu powstania w getcie warszawskim. Od 1988 r. modlitwy w synagodze Nożyków odbywają się przy udziale rabina, który rezyduje w Polsce.

Opis

Budynek synagogi o bryle przypominającej literę „T”, fasadą zwrócony jest na zachód. Składają się na niego dwie części: prostokątna, trzynawowa i trójprzęsłowa sala modlitw oraz szeroki przedsionek, zawierający m.in. klatkę schodową na babiniec.

Dekoracja fasady synagogi Nożyków, jak i jej wnętrza, opracowana jest bardzo starannie. Pięcioosiową elewację wejściową zdobią motywy symboliki żydowskiej, m.in. dwie tablice dekalogu z gwiazdą Dawida nad wejściem.

Wewnątrz, główną salę modlitwy okala z trzech stron empora, która wsparta jest na alternatywnie rozmieszczonych żeliwnych kwadratowych słupach i mauretańskich kolumienkach. Balustradę galerii ozdobiono motywami romańskimi. Przy wschodniej ścianie głównej sali umiejscowiono trójosiowy pulpit zwieńczony złotą kopułą z gwiazdą Dawida, w którym znajduje się święta szafa, tzw. Aron Ha-kodesz, czyli miejsce przechowywania Pięcioksięgu. Do szafy prowadzą marmurowe schody z ażurową żelazną balustradą ozdobioną motywem wygiętej roślinnej plecionki. Pośrodku nawy głównej znajduje się kwadratowa, dwuwejściowa bima otoczona żelazną balustradą. W głównej sali oraz w przedsionku umieszczonych jest również pięć tablic pamiątkowych.

Nie można być pewnym, kto jest autorem projektu budynku. W świetle ostatnich ustaleń Eleonory Bergman był nim prawdopodobnie architekt Karol Kozłowski, choć wcześniejsi badacze wymieniają m.in. Leandra Marconiego czy Juliusza Prechnera. Bryła bożnicy zdaje się nawiązywać pośrednio do prób rekonstrukcji Świątyni Jerozolimskiej, opartych na interpretacji opisu biblijnego. Kompozycja fasady z kolei zdaje się odnosić do mającej już wówczas liczne kopie synagogi w Kassel, wzniesionej przez Albrechta Rosengartena w 1836 roku.

Obecnie warszawska Synagoga Nożyków jest nie tylko miejscem modlitw, ale także ważnym ośrodkiem życia społeczności żydowskiej w Polsce. W podziemiach obiektu znajduje się mykwa (łaźnia rytualna), działa tutaj także sklep koszerny.

Dostęp do obiektu ograniczony. Synagogę można zwiedzać: od poniedziałku do czwartku oraz w niedzielę: od 9.00 do czterdziestu minut przed zachodem słońca, w piątek do zachodu słońca. W szabat i inne święta żydowskie synagoga jest nieczynna dla zwiedzających. Wstęp (cegiełka): 10 złotych.

Oprac. Bartłomiej Modrzewski, NID OTW, 22-12-2017 r.