Klasztor obronny z kościołem, zabudowaniami i ich reliktami oraz obwarowaniami i terenem dawnych ogrodów to jeden z bardziej nobliwych i najcenniejszych polskich zabytków o wysokiej randze artystycznej oraz wartościach historycznych i naukowych. Odznacza się autentycznością zabytkowej substancji i trwałością historycznego krajobrazu kulturowego. Obok Jędrzejowa, Koprzywnicy i Wąchocka, należy do grupy dwunastowiecznych małopolskich opactw będących bezpośrednimi filiami francuskiego klasztoru cysterskiego w Morimond, założonych prawdopodobnie w związku z planowanymi akcjami misyjnymi na Rusi. Sulejów jest jedynym cysterskim opactwem warownym na terenie Polski z tak dobrze zachowanymi i silnie rozwiniętymi klasztornymi obwarowaniami późnośredniowiecznymi.

Szczególną wartość artystyczną przedstawia kościół klasztorny pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny i św. Tomasza Kantuaryjskiego. Świątynia ta obrazuje przełom epok w historii sztuki, jest bowiem doskonałym przykładem przejścia stylu późnoromańskiego, utrwalonego w detalu architektonicznym i rzeźbie w styl wczesnogotycki, przejawiający się w zastosowaniu sklepienia krzyżowo-żebrowego. Surowe i skromne wnętrze kościoła znakomicie uzupełniają nowożytne marmurowe i alabastrowe ołtarze, prospekt organowy, ambona i stalle.

Historia

W 1176 r. książę Kazimierz Sprawiedliwy osadził w Sulejowie cystersów przybyłych z Morimond w Burgundii i przekazał im okoliczne dobra. W 1232 r. arcybiskup gnieźnieński Pełka konsekrował kościół, niedługo potem rozpoczęto wznoszenie wschodniego skrzydła klasztoru. W XIII w. rozwój klasztoru utrudniały częste najazdy tatarskie, dlatego założenie otoczono fosą z częstokołem (zapewne), a od XIV w. rozpoczęto wieloletnie prace przy wznoszeniu murowanych obwarowań obronnych. Szczególną opieką otoczył cystersów Władysław Łokietek nadając im liczne przywileje. W 1318 r. odbył się w klasztorze zjazd możnych i rycerstwa, na którym uchwalono „suplikę sulejowską” - prośbę do papieża o koronację Łokietka. Wiek XVII był okresem prosperity klasztoru, chociaż zakonnicy dwukrotnie uciekali przed wojskami Szwedów i Rakoczego. 

W latach 1637-53 kościół wyposażony został w cztery marmurowe ołtarze oraz obrazy. Na przełomie XVI i XVII w. wybudowano pałac opata oraz założono ogrody w stylu włoskim. W XVIII w. przebudowano znajdujące się wzdłuż murów obronnych, od strony północnej, zabudowania i zamieniono je na zwartą kubaturę z przeznaczeniem mieszkalno-gospodarczym. W ciągu kilkuset lat, klasztor wielokrotnie niszczyły pożary. Klasztor podupadł w związku z kasatą w 1819 r. Od tego czasu rozpoczął się proces długotrwałego niszczenia obiektu. Część zabudowań znalazła się w posiadaniu nowoutworzonej parafii, a część została sprzedana osobom prywatnym. W 1891 r. proboszcz parafii rozebrał skrzydła klasztoru, pozostawiając je w formie zachowanej do dzisiaj w przyziemiu ruiny. Ze średniowiecznego budynku klasztornego pozostał jedynie fragment wschodniego skrzydła z kapitularzem, który z inicjatywy proboszcza został odrestaurowany. W dawnym arsenale urządzono szkołę. Już w poł. XIX w. zaczęto interesować się Sulejowem. W XX w. wielokrotnie prowadzono prace konserwatorskie, remontowe i adaptacyjne na terenie zespołu. W latach 70. XX w. wykupiono z rąk prywatnych zabudowania w części północnej założenia i poddano je adaptacji na cele hotelowe. Cystersi wrócili do Sulejowa w 1986 r. Obecnie znajduje się tutaj przeorat zwykły, obsadzony przez cystersów z Wąchocka.

Opis

Bryła kościoła klasztornego zachowała się w pierwotnym kształcie. Budowla jest orientowaną bazyliką trójnawową z transeptem i prostokątnym prezbiterium. Skrzyżowanie nawy z transeptem w partii dachu akcentuje barokowa sygnaturka. Nawy kościoła przykrywa sklepienie krzyżowo-żebrowe (w części prezbiterialnej - sklepienie z XIX w.). Wejście główne do kościoła znajduje się w obrębie fasady zachodniej. Umieszczony tam portal uskokowy dekorują kolumienki z archiwoltami oraz półkolisty tympanon. Ponad domkiem portalowym znajduje się rozeta z częściowo zachowanym maswerkiem. Fasadę wieńczy trójkątny szczyt. Na wyposażenie kościoła składają się cztery wczesnobarokowe ołtarze boczne z czarnego marmuru i alabastru, prospekt organowy o bogatej snycerce z 3 ćw. XVIII w., oraz ufundowane w XVIII w.: drewniany ołtarz główny, cztery ołtarze boczne, ambona, stalle i konfesjonały. Klasztor przylegał do kościoła od strony południowej. Obecnie, znajduje się w postaci trwałej ruiny (w latach 50. XX w. prowadzono prace rekonstrukcyjne przy ścianie południowej klasztoru, którą odbudowano do wysokości drugiej kondygnacji). Jedyna ocalała część klasztoru to budynek kapitularza z 2 ćw. XIII w. ze sklepieniem wewnątrz wspartym na centralnej kolumnie o rzeźbionym kapitelu. Kościół i klasztor otoczone są pierścieniem późnogotyckich fortyfikacji, które zachowały się w postaci długich odcinków muru kurtynowego do 4 m wysokości, wież („opackiej”, „mauretańskiej”, „rycerskiej”, „attykowej”, „muzycznej”, „krakowskiej”), budynku arsenału (zwanego „zbrojownią”). W zachodnim narożniku założenia, mur został wtopiony w zabudowę gospodarczą, a w północnej części - w zabudowania, które w latach 70. XX w. częściowo zrekonstruowano i zaadaptowano na ośrodek hotelowy.