zespół klasztorny Cystersów - Zabytek.pl
Adres
Sulejów
Lokalizacja
woj. łódzkie, pow. piotrkowski, gm. Sulejów - miasto
Powstało w XII w., jako fundacja książęca, a powstała wkrótce potem główna świątynia zespołu, oraz nieco późniejsze, zachowane fragmentarycznie skrzydło wschodnie klaustrum należą do realizacji architektonicznych najwyższej klasy. Zespół wyróżniają również obejmujące rozległy teren umocnienia obronne powstałe w efekcie prac przeprowadzonych w XIV-XVI w. Zabytek jest pomnikiem historii.
Historia
Miejscowość Sulejów pojawia się w źródłach w 1145 r. jako książęca osada z komorą celną. W jej pobliżu Kazimierz Sprawiedliwy ok. 1176 r. ufundował klasztor cysterski, do którego przybyli mnisi z burgundzkiego Morimondu. Wkrótce władali oni jedenastu wsiami i źrebiami, otrzymywali dziesięciny z trzynastu wsi, posiadali immunitet ekonomiczny, także trzymali regalia (np. targ w Sulejowie, w którym pod koniec XIII w. powstało miasto lokacyjne). Dysponując takim majątkiem przystąpili do budowy zachowanej do dziś świątyni, którą w 1232 r. konsekrował (pw. NMP i św. Tomasza Becketa) abp gnieźnieński Pełka. Później przystąpiono do budowy wschodniego skrzydła klaustrum, które ukończono ok. poł. XIII w. Budynki te zastąpiły zapewne prowizoryczne zabudowania (kaplica i obiekt mieszkalny), jakie powstały już może przed przybyciem pierwotnego konwentu. Pierwszy etap rozwoju klasztoru zakończył w 1259 r. najazd Tatarów, a także bliżej nieznane scanadalum w efekcie którego w 1285 r. mnichów sulejowskich przeniesiono do Byszewa, a w Sulejowie zastąpiono ich zakonnikami przybyłymi z Jędrzejowa. Wymiana konwentu zaowocowała zmianami w działaniu klasztoru, a wsparcie zbrojne udzielone Władysławowi Łokietkowi przeciwko Czechom oraz ekspansywna polityka ekonomiczna przyniosły umocnienia pozycji politycznej oraz finansowej. Nie bez znaczenia były także przywileje udzielone zakonowi przez Władysława Łokietka, potwierdzone i rozszerzone za czasów panowania Kazimierza Wielkiego. W efekcie pod koniec 1. połowy XIV w. rozpoczęto budowę murowanych umocnień, a najstarszy obwód obejmował dwie baszty i mur obronny o łącznej długości ok. 400 m. Był on w rzucie zbliżony do prostokąta i zamykał przestrzeń o połowę mniejszą niż zachowane częściowo do dziś późniejsze umocnienia. Pod koniec XIV w. powstał też krużganek przy skrzydle wschodnim, jedynej zapewne podówczas murowanej części klaustrum. Pozostałe skrzydła wykonane były z drewna, a budowę murowanych zakończono dopiero w XVI w. Na przełomie XV i XVI w. przeprowadzono natomiast rozbudowę murowanego obwodu obronnego, którym objęto większą niż dotychczas powierzchnię. W jego obrębie wzniesiono wiele zabudowań gospodarczych a także pałac opacki, plebanię i gmach arsenału. Wiek XVIII przyniósł zmianę funkcji umocnień klasztoru, o które po utracie przez nie walorów obronnych oparto liczne produkcyjne i magazynowe zabudowania gospodarcze, wznosząc m.in. młyn koński przy wieży bramnej Rycerską oraz budynek z browarem usytuowany w rejonie baszcie Attykowej. W 1819 r. nastąpiła kasata zakonu, a zabudowania klasztorne przeszły na własność skarbu państwa. Kościół wraz z częścią budynków przekazany został władzom diecezjalnych, pozostała część została wydzierżawiona, a następnie sprzedana w prywatne ręce. W 1847 r. po pożarze doszło do rozbiórki większości zabudowań claustrum oraz całego pałacu opackiego. Do upadku części budynków gospodarczych doprowadzili natomiast ich właściciele i użytkownicy eksploatujący je bez napraw aż do pełnej dekapitalizacji. Kolejny pożar kościoła w 1923 r. wyznaczył początek prac restauratorskich, które trwają właściwie do dnia dzisiejszego. W ich ramach m.in zabezpieczono mury kościoła, a także wykupiono i odbudowano zniszczone oraz przebudowano zachowane budynki gospodarcze oparte o pn. odcinek muru obwodowego, w których urządzono hotel. Z kolei w 1986 r. kościół powrócił do cystersów, przy czym pełni on funkcję świątyni parafialnej.
Opis
Opactwo cysterskie w Sulejowie zlokalizowane jest w dzielnicy Podklasztorze, w odległości ok. 1 km na północ od mostu na Pilicy. Zajmuje ono stok półwyspowego wyniesienia położonego na prawym brzegu rzeki i oddalonego o ok. 200-250 m od jej dzisiejszego głównego koryta. W skład zespołu wchodzą: kościół klasztorny, fragment klasztornego skrzydła wschodniego z kapitularzem, ruiny skrzydła południowego i zachodniego, obwód warowny, baszta Opacka, przystawiony do niej arsenał, baszta Muzyczna, wieża brama Krakowska baszta Attykowa, wieża brama Rycerska, sąsiadujące z nią pozostałości młyna końskiego, baszta Mauretańska oraz zabudowania gospodarcze oparte o północny i południowo-zachodni odcinek muru obronnego. Budowle te zajmują obszar o kształcie nieregularnego wieloboku, przy czym główny element stanowi tu zespół złożony z orientowanego, trójnawowego kościoła z transeptem oraz położonych na południe od niego pozostałości trzech skrzydeł klaustrum. Otacza go pierścień pozostałych budowli bądź to stanowiących elementy obwodu obronnego, bądź też będących przystawionymi do tegoż obwodu budynkami.
Obiekt prawie w całości dostępny do zwiedzania od zewnątrz. Kościół dostępny w dni świąteczne, w dni powszednie dostępny po uprzednim uzgodnieniu. Muzeum w kapitularzu można zwiedzać po uprzednim kontakcie telefonicznym pod numerem telefonu (48) 446 162 584.
Oprac. Janusz Pietrzak, 19.12.2014 r.
Rodzaj: klasztor
Forma ochrony: Rejestr zabytków, Ewidencja zabytków
Inspire id: PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_10_ZE.48409, PL.1.9.ZIPOZ.NID_E_10_ZE.16220