to jest okresu neolitu (kultura pucharów lejkowatych i kultura amfor kulistych) i wczesnej epoki brązu (kultura mierzanowicka) jest największym i najlepiej zachowanym obiektem tego typu na świecie. Stanowi pomnik starożytnego górnictwa, unikatowy zabytek obrazujący poziom wiedzy i umiejętności technicznych tamtych społeczności. Przedmioty wykonane z krzemienia wydobytego w Krzemionkach znajdowane były na terenie obecnych Czech, Słowacji, Ukrainy, Litwy i Niemiec, co świadczy o ogromnym znaczeniu oraz zasięgu oddziaływania (w odległości ponad 600 kilometrów od złóż). Jest to jedyny w województwie Pomnik Historii.

Usytuowanie i opis

Rezerwat położony jest przy drodze z Ostrowca Świętokrzyskiego do Bałtowa. Obejmuje on teren pola górniczego, zlokalizowanego pomiędzy wsiami Sudół, Stoki Stare, Magonie i Ruda Kościelna. Rezerwat liczy obecnie około 348 hektarów. Pole eksploatacyjne ma kształt zbliżony do paraboli, z dwoma nierównymi ramionami o łącznej długości około 4,5 km i szerokości od około 25 do około 200 m i obejmuje obszar około 78,5 hektarów. Zlokalizowano około 3000 szybów górniczych, zakładanych w odległości około 5-30 m od siebie, a liczbę wszystkich szacuje się na około 4000. W zależności od głębokości zalegania warstwy krzemienionośnej wydobywano ją w różny sposób. Najprostsze były kopalnie jamowe, w postaci dołu eksploatacyjnego o głębokości do 2 m. Był to typowy model wydobycia w pierwszym okresie funkcjonowania kopalni. Później dominowały bardziej zaawansowane metody eksploatacji, jak na przykład sięgające 2,5-4 m kopalnie niszowe, z szybem i niszami wydobywczymi o długości do 2 m, wykopanymi we wszystkich kierunkach przy jego dnie. Drążono również skomplikowane kopalnie filarowo - komorowe, osiągające 5-6 m głębokości, z chodnikami z filarami z nienaruszonych partii skały, w których prace prowadzono w odległości do 8 m od głównego szybu. Największe i najgłębsze oraz najbardziej zaawansowane technicznie były jednak kopalnie komorowe, których głębokość sięgała nawet 9 m, a odległość do najdalej wysuniętych przodków wynosiła do 20 m. Kopalnie komorowe stanowią unikatowe zjawisko w skali Europy, dowód niezwykłej myśli technicznej i precyzji rozwiązań inżynieryjnych. Wiadomo sporo o warunkach i organizacji pracy pradziejowych górników. Jednorazowo w kopalni znajdowało się od kilku do kilkunastu osób zajmujących się drążeniem, transportem na powierzchnię i obróbką kopaliny. Wysokość wyrobisk wynosiła od 55 do 110 cm, praca odbywała się więc w pozycji skurczonej lub półleżącej. Chodniki oświetlano za pomocą łuczywek. Obieg powietrza w kopalni wymuszano zapaleniem kilku łuczyw na przodku i w chodniku i dodatkowo ogniska przy dnie szybu. Wejście do kopalni było chronione przed opadami za pomocą zadaszenia (klety). Czasem dno szybu bywało pogłębiane tworząc tzw. żapie, chroniące nisze i chodniki przed zalaniem. W bezpośrednim sąsiedztwie wyjścia zlokalizowane były pracownie wstępnej obróbki, po czym półwytwory narzędzi transportowano do osad produkcyjnych, gdzie nadawano im ostateczny kształt. Oprócz sezonowych obozowisk budowanych na czas pracy, na terenie kopalni nie istniało stałe osadnictwo z powodu braku wody pitnej. Zaplecze osadnicze wraz z pracowniami obróbki surowca, znajdowało się na południowy - wschód na Wyżynie Sandomierskiej, gdzie odkryto setki takich stanowisk, między innymi na wzgórzu Gawroniec w Ćmielowie, odległym o około 8 km od „Krzemionek", w Stryczowicach, Zawichoście, Kamieniu Łukawskim (kultura pucharów lejkowatych) i nad rzeczką Gierczanką, w rejonie wsi Wojciechowice, Stodoły i Mierzanowice (kultura amfor kulistych). Na terenie rezerwatu można zobaczyć rekonstrukcję pracowni wstępnej obróbki przy zadaszonym wejściu do szybu, następnie zwiedzić trasę podziemną, gdzie można podziwiać oryginalne kopalnie neolityczne i rysunek naskalny Wielkiej Bogini. W muzeum znajduje się obecnie wystawa poświęcona walorom przyrodniczym rezerwatu oraz ich przemianom na skutek działalności neolitycznych górników i wystawa archeologiczna. Poza tym warto odwiedzić zrekonstruowaną osadę prehistoryczną.

Historia

Dorzecze Kamiennej, a w szczególności obszar pomiędzy Ćmielowem a Ostrowcem Świętokrzyskim, należało do największego w Europie zagłębia górnictwa krzemienia. Kopalnie w Krzemionkach eksploatowane były w latach 3900-1600 p.n.e., ale ich największy rozwój przypada na czas trwania kultury amfor kulistych (2900-2500 p.n.e.). Zanik kopalnictwa krzemienia został zapoczątkowany przez upowszechnienie się na przełomie III i II tysiąclecia p.n.e. nowego surowca do produkcji ozdób, broni i narzędzi, jakim był brąz. Niemniej jednak jeszcze w następnych epokach sięgano po krzemień. Nie była to już jednak produkcja masowa. Do początków XX wieku prawie cały teren kopalni porastał las. W latach 1911-1914 założono wieś Krzemionki. Uprawa roli i wydobywanie wapienia, a w późniejszych latach również kradzież krzemienia pasiastego, niszczyły zlokalizowane na powierzchni pozostałości pracowni obróbki surowca oraz kopalnie. W 1926 roku rozpoczęto tworzenie rezerwatu, poprzez stopniowe wykupywanie terenów, zakończone w latach 60-tych przesiedleniem całej wsi Krzemionki. W drugiej połowie lat 60-tych wybudowano dwa pawilony wystawienniczo-magazynowe. W 2012 roku na przedpolu kopalni powstał nowy obiekt muzealny.

Stan i wyniki badań

Stanowisko zostało odkryte w lipcu 1922 roku przez J. Samsonowicza. Pierwsze badania wykopaliskowe rozpoczął w 1925 roku J. Żurowski, a pod koniec 1926 roku odbyły się kolejne pod kierunkiem Z. Szmita. Od 1928 roku, przez następnych dziesięć lat, prace archeologiczne prowadził S. Krukowski. W ich trakcie, w północnej części pola górniczego odkryto unikatową komorę filarową z wykonanymi węglem drzewnym rysunkami, przedstawiającymi błyskawicę, rogi byka oraz stópki. Komora, niestety, została zniszczona. Dziś jedynym odsłoniętym rysunkiem jest malutki wizerunek „Wielkiej Bogini” - równocześnie logo Muzeum i Rezerwatu. Stanowisko było badane przez kila pokoleń archeologów: M. Drewko (1945, 1948), T. Żurowskiego (1953, 1958-1961), J. Kowalczyka, B. Balcera i Z. Krzaka (1969-1970), J. Bąbla (1979-1984, 2001-2005), S. Sałacińskiego, M. Zalewskiego, W. Migala (1985-1988), W. Borkowskiego (1989-2000), A. Jedynaka i K. Kaptura (2008-2009). W wyniku tych badań pozyskano szereg informacji dotyczących: geologii i tektoniki pola górniczego oraz jego organizacji, typów kopalń, ich chronologii bezwzględnej i przynależności kulturowej, technik wydobycia surowca, systemów eksploatacji kopalń i ich wentylacji, gospodarki urobkiem skalnym, produkcji narzędzi krzemiennych i ich rozprzestrzenienia, stosunków własnościowych na polu górniczym, a także osadnictwa w rejonie pola górniczego oraz z zakresu sztuki pradziejowej i religii. Omawiany obiekt jest przez to jednym z najważniejszych zabytków prahistorii Europy.

Obiekt ogólnie dostępny w godzinach pracy muzeum.

Oprac. Nina Glińska, NID OT Kielce, 09.09.2014 r.

Bibliografia

• Bąbel J. T., Zniszczenia, badania i ochrona rezerwatu w Krzemionkach, „Wiadomości Archeologiczne”, 1975, t. 40, z. 2, s. 149-177.
• Bąbel J. T., Z dziejów poznania kopalń krzemienia pasiastego w Krzemionkach koło Ostrowca Św., „Rocznik Muzeum Historyczno - Archeologicznego w Ostrowcu Świętokrzyskim, 1999, t. 2, s. 87-121.
• Bąbel J.T., Krzemionki. Prahistoryczne kopalnie krzemienia pasiastego, Ostrowiec Świętokrzyski 2003.
• Bąbel J.T., „Krzemionki Opatowskie”. Prapoczątki nowożytnego górnictwa, [w:]  Januszewski S. (red.) Górnictwo w czasie, przestrzeni, kulturze, Wrocław 2007, s. 296-314.
• Bąbel J. T., Nauka i magia neolitycznych górników z Krzemionek, [w:] 35 lat krzemienia pasiastego w biżuterii. Materiały z sesji naukowej zorganizowanej w Sandomierzu w dn. 12 października 2007 r., 2008, s. 22-34.
• Borkowski W., Sałaciński S., Krzemionki - kopalnie krzemienia z młodszej epoki kamienia, „Między Wisłą a Pilicą”, 2000, t. 1, s. 11-34.
• Borkowski W., Michniak R., Prahistoryczne pole eksploatacyjne (wybierkowe) w Krzemionkach, [w:] J. Jaskanis (red.), Materiały krzemionkowskie, Warszawa, „Studia nad Gospodarką Surowcami Krzemiennymi w Pradziejach”, 1992, t. 1, s. 11-13.
• Borkowski W., Metody badania systemu zagospodarowania złoża krzemienia w pradziejach, [w:] W. Borkowski (red.), Metody badań archeologicznych stanowisk produkcyjnych - górnictwo krzemienia, „Metodyka Badań Archeologicznych”, 2000, t. 4, s. 117-195.
• Jedynak A., Plan ochrony konserwatorskiej zespołu pradziejowych kopalń krzemienia nad dolną Kamienną w woj. świętokrzyskim, Praca dyplomowa napisana pod kierunkiem dr J. Budziszewskiego IA UKSW w Warszawie, 2011 r., mpis w WUOZ Kielce.
• Kotasiak W., Plan ochrony konserwatorskiej i zagospodarowania rezerwatu archeologiczno - przyrodniczego w Krzemionkach, 2010 r., mpis w WUOZ Kielce - projekt.
• Krukowski S., Krzemionki Opatowskie, Warszawa 1939.
• Żurowski T., Krzemionki Opatowskie, pomnik starożytnego górnictwa, „Rocznik Świętokrzyski”, 1962, t. I, s. 17-96.