W 1229 r. wymieniany jest dom tego zakonu w Stargardzie. Zapewne w połowie XIII w. powstała przy owym domu kaplica. Była ona prostokątną, trójprzęsłową budowlą o kwadratowych przęsłach i prawdopodobnie trójbocznym zamknięciu od wschodu. Miała szerokość nawy głównej prezbiterium obecnego kościoła. Jej pozostałości przetrwały w murach obecnej świątyni. Wzniesiona została z regularnie obrobionych ciosów granitowych (co widoczne jest m.in. w kamiennym licu wewnętrznym filarów prezbiterium). Kwadratowy kształt przęseł obecnego prezbiterium zdaje się świadczyć o wczesnym rozplanowaniu tej części kościoła (choć same sklepienia są późniejsze). Ówczesna kaplica podobna była do zachowanej do dziś kaplicy joannitów w Chwarszczanach – była niewielką wydłużoną budowlą salową o trójbocznym zamknięciu od wschodu. W następnych latach dobudowano do niej trzynawowy korpus główny i wieżę której budowę rozpoczęto w 1408 r. Mówi o tym umieszczona w wieży średniowieczna  tablica z odpowiednią inskrypcją w języku łacińskim oraz inna, nowożytna inskrypcja w języku niemieckim, zachowana na południowej ścianie wieży. Budowę wieży ukończono w latach 60. XV w., o czym świadczy fakt iż w 1464 r. wykonano dzwon, który na niej umieszczono. W XV w. ściany dawnej kaplicy otoczono wielobocznym obejściem tworząc z prezbiterialnej części kościoła trójnawowe założenie halowe o elewacjach opiętych szkarpami. W tym samym czasie do północnej ściany prezbiterium dobudowano zakrystię nakrytą dwoma kwadratowymi przęsłami sklepienia. Około 1500 r. pomiędzy szkarpy wielobocznego zamknięcia chóru wbudowano niskie kaplice. Wówczas też dobudowano kaplice po południowej stronie wieży i przy południowej ścianie korpusu nawowego (obecnie nie istniejącą).  Po ukończeniu budowy było w kościele 11 kaplic. W okresie średniowiecza kościół wyposażony był w liczne ołtarze. Do 1945 r. w prezbiterium znajdował się gotycki ołtarz główny z przedstawieniem Koronacji NMP, obecnie przechowywany w Muzeum Narodowym w Szczecinie. Przed ołtarzem stała wczesnogotycka chrzcielnica z wapienia gotlandzkiego, a po bokach rozmieszczone były gotyckie stalle. 

Po 1534 r. kościół został przejęty przez protestantów. W 1540 r. huragan zniszczył zwieńczenie wieży, które wkrótce potem odbudowano. W czerwcu 1697 r. wichura ponownie zerwała hełm wieży i dach nad korpusem nawowym. Spadające elementy więźby dachowej spowodowały runięcie sklepień naw korpusu, wieży i kaplic przywieżowych. Odbudowę kościoła ukończono w 1699 r. Zawalone sklepienia zrekonstruowano, ale zwieńczenie wieży odbudowano prowizorycznie, nadając mu formę dwuspadowego dachu. W okresie baroku kościół uzyskał nowe bogate wyposażenie. W 1693 r. postała ambona z rzeźbionymi postaciami Boga Ojca, ewangelistów św. Jana Chrzciciela i sceną Ukrzyżowania, obficie zdobiona snycerskim ornamentem. W 1714 r. nad nawami bocznymi zbudowano drewniane empory o przedpiersiach podzielonych kolumienkami. W 1731 r. stargardzki kupiec Jakub Sydow i jego żona Katarzyna ufundowali nowe organy, które zbudował organmistrz Wagner. W czasie wojen napoleońskich, w 1813 r. kościół został zamieniony na lazaret, później na magazyn owsa a w końcu na więzienie. Spowodowało to zniszczenia we wnętrzu świątyni, które latach 1817-1819 zostało odremontowane. W 1883 r. przeprowadzono remont wnętrza, podczas którego odkryto relikty gotyckich malowideł. Gruntownej restauracji kościoła dokonano w latach 1892-1893. Oblicowano wówczas na nowo elewację południową, rozebrano kaplicę przy południowej nawie korpusu oraz wykonano nowy portal w zachodniej elewacji wieży, którą zwieńczono wysokim, spiczastym hełmem. Pod koniec 2. wojny światowej ewakuowano najcenniejsze elementy wyposażenia wnętrza – gotycki ołtarz i barokową ambonę. 

12 września 1945 r. kościół został przekazany zakonowi księży chrystusowców, a następnie poświęcony jako rzymskokatolicki. W 1946 r. przywrócono wejście przez kruchtę podwieżową. W latach 1957-1961 wykonano gruntowny remont wnętrza. Wymieniono posadzkę z ceramicznej na marmurową, wykonano nową ambonę oraz odmalowano wnętrze. Ściany i filary, które pomalowano na kolor ciemnoróżowy, profesor Jerzy Hoppen z Torunia ozdobił figuralną polichromią. W latach 1968-1973 przeszklono okna geometryczno-figuralnymi witrażami projektu prof. Wiktora Ostrzołka z Katowic. W latach 1980-1983 r. przeprowadzono kolejny remont kościoła. Ściany i wysklepki pomalowano na biało, zamalowując część malowideł prof. Hoppena. Odsłonięto spod tynku żebra sklepienne i służki.  Naprawiono zniszczenia w licu elewacji oraz pokrycie dachu. W tym czasie dobudowano też nową zakrystię od strony północnej. W 2004 r. wymieniono miedziane pokrycie hełmu wieży i krzyż na jej wierzchołku. 

Opis obiektu

Kościół położony na wzniesieniu w północno-zachodnim narożniku Starego Miasta, bezpośrednio przy dawnych murach obronnych, przy ob. ulicy Bolesława Chrobrego. Usytuowany w obrębie dawnego cmentarza oddzielonego od ulicy niskim kamiennym murkiem oporowym. Orientowany, gotycki.  

Trójnawowa, trójprzęsłowa hala z trójprzęsłowym, trójnawowym, trójbocznie zamkniętym prezbiterium, otoczonym pięciobocznym obejściem oraz wieńcem kaplic. Od zachodu kwadratowa wieża z kaplicami od południa i od północy. Przy północnej nawie prezbiterium – gotycka dwuprzęsłowa zakrystia, obok, od strony zachodniej nowa zakrystia złożona z dwóch części – prostokątnej i ośmiobocznej. Wieża zwieńczona strzelistym hełmem w formie ostrosłupa o ośmiobocznej podstawie, zwieńczonego kulą i krzyżem. Dach korpusu i prezbiterium dwuspadowy, z sygnaturką o kopulastym hełmie, od wsch. nad zamknięciem prezbiterium wielospadowy. Kaplice przy wieży oraz przy prezbiterium, stara zakrystia oraz wschodnia część nowej zakrystii – nakryte dachami pulpitowymi, zachodnia część nowej zakrystii – dachem kopulastym z latarnią. 

Kościół murowany, z cegły w wątku gotyckim i mieszanym. Elewacja południowa przelicowana cegłą z XIX w. Cokół wieży i naw bocznych prezbiterium oraz częściowo filary międzynawowe prezbiterium z ciosów granitowych. Dachy kryte dachówką ceramiczną, hełm wieży blachą miedzianą. Elewacje z wydzielonym cokołem, otwory drzwiowe i okienne zamknięte ostrołukowo. W zachodniej elewacji wieży wtórnie przebity prosto zamknięty otwór głównego wejścia, nad nim duże zamurowane ostrołukowe okno. Wszystkie elewacje wieży bogato artykułowane blendami w tzw. typie stargardzkim (z każdej strony trzy duże blendy dwudzielne zwieńczone kołem, w które wpisane węższe blendy, również dwudzielne. Dolna kondygnacja trzonu wieży wydzielona wimpergami). Całość zwieńczona fryzem z kształtek ceglanych. Ściany korpusu i chóru opięte szkarpami. Od południa w elewacji korpusu boczne wejście, w elewacji chóru – zamurowany portal o uskokowych profilowanych ościeżach.  

Wnętrze kościoła stosunkowo niskie, o układzie halowym. W korpusie nawowym filary międzynawowe ośmioboczne z wydzieloną strefą kapitelową. Nad nawą główną sklepienia gwiaździste poprzecznie prostokątne, nad nawami bocznymi – sklepienia krzyżowo-żebrowe, podłużnie prostokątne. Pomiędzy środkową nawą a prezbiterium masywny łuk tęczowy z prostokątnymi płycinami w podłuczu, ujętymi w ozdobne stiukowe obramienia, w których współczesne malowidła figuralne. Środkowa nawa prezbiterium wydzielona prostokątnymi filarami i służkami. Nawa główna prezbiterium nakryte sklepieniami gwiaździstymi (nad nawą główną o kwadratowych przęsłach). W nawach bocznych i w obejściu prezbiterium spływy żeber zakończone konsolkami w formie masek. W ścianach naw bocznych i obejścia prezbiterium – ostrołukowe arkady kaplic bocznych, nakrytych późnogotyckimi sklepieniami o różnorodnej formie (gwiaździstymi i krzyżowo-żebrowymi). W północnej nawie choru zachowany późnogotycki ceglany portal prowadzący do zakrystii.  

Wyposażenie i wystrój wnętrza. Fragmenty stall późnogotyckich – dwie ławy czterosiedziskowe w obejściu prezbiterium. Dwie ścianki czołowe ław ozdobione płaskorzeźbami figuralnymi zawieszone wtórnie na ścianach. Późnobarokowa drewniana empora muzyczna (z portretami fundatorów), oraz prospekt organowy z lat 30. XVIII w. (instrument firmy J. Köhler ze Stargardu, pocz. XX w.). W prezbiterium krucyfiks – rzeźba Chrystusa barokowa, z XVIII w., drzewce neogotyckie z XIX w. (?). Pod krucyfiksem kopia obrazu Matki Boskiej Ostrobramskiej, lata 70. XX w.  Ambona z lat 50. Lub 60. XX w. o korpusie ozdobionym płaskorzeźbionymi przedstawieniami ewangelistów. Malowidła autorstwa prof. Jerzego Hoppena z Torunia, 1958 r. - na filarach prezbiterium wizerunki archaniołów i ewangelistów oraz św. Jana Chrzciciela, w podłuczu łuku triumfalnego popiersia proroków. Cykl witraży, proj. prof. Wiktor Ostrzołek z Katowic, lata 1968-1973. Sceny ze Starego Testamentu oraz cykl maryjny. Krzyż ze zwieńczenia hełu wieży, 1893 r. – na ścianie zachodniej nawy północnej. Na wieży trzy średniowieczne dzwony – z 1464 r., z ok. 1500 r.(bez inskrypcji) i z 4. ćwierci XV w. (z kościoła w Rogowie). 

Dostępność obiektu dla zwiedzających

Obiekt zazwyczaj ogólnodostępny (w razie zamknięcia – udostępniany po uprzednim zgłoszeniu do ks. chrystusowców) 

Autor noty

Opr. Maciej Słomiński OT NID Szczecin 

Data przygotowania noty

06-02-2021 r.

Bibliografia

• Architektura gotycka w Polsce pod red. T. Mroczko i M. Arszyńskiego, cz. II, Katalog zabytków pod red. A. Włodarczyka, Warszawa 1995, Kościół par. p.w. św. Piotra i Pawła, opr. K. Kalita Skwirzyńska, s. 213-214
• Boehmer F., Geschichte der Stadt Stargard in Pommern, Stargard 1903
• Jarzewicz J., Architektura średniowieczna Pomorza Zachodniego, Poznań 2019, s. 241-247
• Kalita-Skwirzyńska K., Stargard Szczeciński (z serii „Pomorze w zabytkach sztuki”), Wrocław, warszawa, Gdańsk Łódź 1983, s. 168-181 
• Kalita K., Stargard, kościół św. Jana. Dokumentacja konserwatorska z prac renowacyjnych wnętrza i elewacji z lat 1980-1983, Szczecin 1984, maszynopis w WUOZ Szczecin
• Kugler, Pommersche Kunstgeschichte, Stettin 1840, s. 118-120 
• Lutsch H., Mittelalterlichen Backsteinbauten Mittelpommerns von der Peene bis zur Rega, Berlin 1890, s. 25-26
• Majewski M., Joannici stargardzcy oraz dzieje i architektura kościoła św. Jana w Stargardzie (do Reformacji), [w:] Życie dawnych Pomorzan. Materiały z konferencji, Bytów, 20–21 października 2000, red. W. Łysiak, Bytów – Poznań 2001, s. 71–80.
• Majewski M., Słów kilka o ludwisarzach stargardzkich z przełomu XV i XVI wieku, „Stargardia”. Rocznik Muzeum w Stargardzie, t. I, 2001, s. 267-273 (269), il. 5, 6
• Majewski M., Dzwon z kościoła św. Jana w Stargardzie z przedstawieniem plakiety pielgrzymiej z Eichstätt, „Stargardia”. Rocznik Muzeum w Stargardzie, t. I, 2001, s. 279–281
• Majewski M., Kościół św. Jana Chrzciciela w Stargardzie, Stargard 2004
• Majewski M., Zabytki powiatu stargardzkiego. Miasto Stargard, Stargard 2013
• Majewski M., Kościół św. Jana Chrzciciela – świątynia w najwyższym punkcie Starego Miasta, „Renowacje i Zabytki”, nr 2 (54), 2015, s. 88-96
• Ober M., Stargard Szczeciński, Warszawa 1988, s. 32-34
• Ober. M., Średniowieczna architektura Stargardu na tle regionu południowego pobrzeża Bałtyku, [w:] Dawny Stargard i jego mieszkańcy, Stargard 2000, s. 33-49  
• Ober M., Kościół klasztorny czy staromiejska fara? Architektura kościoła św. Jana Chrzciciela w Stargardzie wobec joannickiego patronatu, „Stargardia”, 11(2016), Stargard 2017, s. 11-36 
• Karta ewidencyjna zabytku architektury, opr. K. Kalita-Skwirzyńska, Szczecin 1984 (w WUOZ Szczecin).